8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

mal  və  s.)  saxlanılır,  ]akm  onun  inkişafı  əhalinin  (ölkənin,  bölgə- 
mn)  sayma  və  standart  tələbatların  müəyyən  dairosinə  (başlıca 
olaraq  fıziki)  görə  təşkil  edılən  yaxşı  hesablanan həddə  malıkdır. 
Yəni  bu  sektorda məşğullugun  ınkişaf imkanlan  həm  əhalinin  sa- 
yı,  həm  də  onun  obyektiv  həddə  malik  olan  tələbatları  ılə  təsbıt 
edilir.  İİ-ı modelində bu sektor başlıca olaraq maddı scktora doğru 
meyl  edərək maddi və qeyri-maddi  istehsal  sektorlan arasında ye- 
rələşir.
İİ-da  ən  dinamik  olanlar  qeyri-maddi  istehsal  sahələnnı  tutan, 
yəni  qeyri-maddi  xarakterli  xidmət  yaradan  sektorlardır.  Daim 
məşğulluğun  inkişafmda,  eləcə  də  ÜDM  onların  məhsul  payının 
artırmnda  təzahür  edən  bu  sektorlarm  yüksək  dinaınikliyi  onunla 
izah  edilir  ki,  burada  insanın  qeyri-fıziki,  əsasən  mənəvı  ehtıyac- 
larını  təmin  etmək  üçün yaradılır.  Bu  cür tələbatların  fərdiliyi  və 
müxtəlifliyi  onları  düzgün  hesablaınara  imkan  vennir  və  bu,  hə- 
min  son üç sektora daxil  olan sahə  və  məkanlarm  nısbətən sonsuz 
inkişafını  şərtləşdirir.
Belə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  infonnasiya  iqtisadiyyatına  sə- 
naye  modelindən  və  hətta  keçid  iqtisadiyyatmdan  fərqlənon  öz 
modeli  xasdır.  C ədvəl 2  onun  nisbi  variantını  təqdim  edır.
Beləlıklə,  İİ-ı  inkişaf  etmiş,  yəni  öz  xüsusi  dayağında  duran 
modelində  az,  yaxud çox şəkıldə  dörd sektora ayırmaq olar.  İİ-da 
ılkin  sektoru  xammalın  çıxardılmasmdan  və  kənd  təsərrüfatı 
məhsullannın  becərilməsindən tutmuş,  insanın fərdi tələbatını  tə- 
min edən sənaye məhsullarmm buraxılmasma qədər olan adi  fızı- 
ki  mallarm  yaradıldığı  sahələr  yaradır.  İlkin  sektorda  məşğul 
olanlann  böyük əksəriyyəti  -  sənayeləşdırilmiş  əsr iiçün  ənənəvi 
olan  peşələrin  nümayəndələridir,  bununla belə yeni  texnologiya- 
larm  köhnə  təsərrüfat sahələrinə  daxil  olması  ılə  bağlı olaraq ye- 
ni  ixtisaslara  malik  olan  işçilərin  payı  sürətlə  artır.  Bütövlükdə 
isə  İİ  ilkin  sektorunda  insanın  fıziki  tələbatlarınm  məhdudlaşma- 
sı,  həm  bu  sahələrdə  ıstchsalın  effektivliyinin  inkişaf  səbəbi 
üzündən məşğulluq  azalmaya olan meyli  saxlayır.

---

Cadval 2
sektor
b irin ci
ikin ci
iiçüncü
dördüııcü
Sahələr/ 
İqtisadiy- 
yatın da- 
irolyri
Çıxarma va 
emaletıno so- 
na-yesi, kənd 
tosorriifatı, ti- 
kinti
Maddi 
xidmotlor- 
məişət, 
kommunal, 
noqliyyat, fı- 
ziki mallarla 
ticarot
Ocyri-rnaddı 
xidmotlor - 
sı-ğortalan- 
ma, so-hıyyə, 
təhsil, mədə- 
niyyot və s.
İnfonnasiya- 
nıtı yaradıl- 
masuıdan tu- 
tuınuş ya- 
yıimasına qo- 
dər informasi- 
ya  istehsah
Hakim 
mövqe tu- 
taıı texno- 
logiyalar
Az  uzaqlaşan 
və uzaqlaşma* 
yan, encrjiqo- 
nıyan biotex- 
nologiyatar
Ənonəvi + 
mü-tərəqqi 
(kompüter, 
lazcr, ckoloji 
tohlükəsiz- 
lik)
Sahələr üçüıı 
ənonovi + 
İT-tclckom- 
munikasi- 
yalar və kos- 
mik rabitə
İT, tclckonı- 
munikasiya- 
tar, kosmik 
ıabitə, infor- 
masiya sis- 
temləri vo 
qlobal  molu- 
matlar bazası 
və s.
Əsas peşo 
və ixtisas- 
lar
İxtisaslı opc- 
ratorlar, işgü- 
zar tcxniklər, 
dar-ixtisash 
diplomlaşdı- 
rılnuş mütə- 
xəssislor
Ustalar, 
çox-saylı vo 
müx-tolif 
quüuqçular, 
mütəxessis- 
lor
Geniş profili 
dipolomlu 
mütəxəssis- 
lər, yaradıcı 
peşə ilə məş- 
ğul olan in- 
sanlar, alım- 
tər
Alimlər, geııiş 
profili dip- 
lomlu müto- 
xossisələr, 
proqıamistlər. 
sistem anali- 
tiklorı
İkinci  sektor  xidmətləri  həyata  keçirən  saholor  torəfmdən 
tənısil  edilmişdir,  iakin  bunlar  informasiyantn  yaradılması,  yoni 
qeyri-maddi  istehsalta  bağlı  olmayan  xidmətləıdir.  İİ-da  təkrar 
sektor tərəfındən əhatə edilən xidmətlər başlıca olaraq insanın  fı- 
ziki  mövcudluğunun  rahatlıgmı  yaxşılaşdırmalıdır.  İlkin  sektorda 
oiduğu  kimi burada peşə  və  ixtisaslar  yayılmışdır.  Bütün  ba■/& tu- 
ləbatlarının təchizat həddinə çatmış inkişaf etmiş ölkələrdə ikinci 
sektor sahələrində məşğulluq  həcmləri  əsasən qeyd cdildiyi  kimi 
əhalinin sayı  ilə təyin edilən əhəmiyyətsiz həddə dəyişə bilər.
Üçüncü  və dördüncü  sektorlar birbaşa qeyri-maddi  sektorla, 
yəni  informasiyamn  yaradılması  ilə  bağhdırlar.  Burada  yaradılan 
məhsullar  qeyri-fıziki  inkişaf etməkdə  olan  dərəcədə  isə  -  insa-

---

nın  mənəvi  tələbatlarını  ödəyirlər.  Pnnsıpcə  infomıasiyamn  va- 
hıd  istehsal  prosesintn  iki  sektora  bölünməsi  aşağıdakı  şəıaitlə 
izah  edılir:
Birincisi  müvəqqəti  somt.  Üçüncü  sektor  başhca  olaraq,  insa- 
nm  cari,  “bir  anlıq,,  tələbatlanna  işlədiyi  halda  dördüncüdə 
perspektivdə istifadə etmək üçün olan məhsullar yaradıhr.  Dördün- 
cü  sektor  inkişaf mənzərəsini  təyin  edir,  üçüncünün  təyinatı  isə, 
maksimum  mümkün  sayda  insana  maksimum  yüksək  səviyyədə 
uyğun  xidmət  (təhsil,  hüquqi,  tibbi  və  s.)  göstərməkdən,  yəni  bu 
sahədə yaradıla biləcək rifahlan fərdiləşdirməkdən ibarətdir.
İkincisi  əməyin xarakteridir. Birinci və  ikinci  sektorla müqa- 
yisədə əmək üçüncü və  dördüncü sektorda əsasən  yaradıcı,  intel- 
lektualdır.  Əgər  üçüncü  və  dördüncü  sektorları  öz  aralannda  mü- 
qayisə etsək,  onda nəzərə  çarpan dəyişikliklər aşkar edilir.  Tohsil 
səviyyəsi  və  keyfiyyəti  eyni  olduqda,  prinsipial  baximdan  yenı 
informasiya  yaradan  insanlar  (yəni  dördüncü  sektora  daxil  olan) 
məcburi qaydada konseptual və qeyri-trivil düşünmo  keyfıyyotiə- 
rinə  malik  olmaq,  təsəvvür  və  elmi  cəsarətə  malik  olmaq,  qey- 
ri-standart qərarlar  qəbul  etmək kimi  bacanqlara nıalik  olmalıdır. 
Sığortalama,  səhiyyə  və  üçüncü  sektorun  əhatə  etdiyi  digər  xid- 
mət  sahələrində  xıdmətlər  göstərmək  üçün  prinsıpcə  müvafıq 
təhsilə,  praktik  vərdişlərə,  sağlam  məqsədə  və  bəzi  yaradıcıhq 
qabiliyyətlərinin minimumuna malik olmaq  kifayətdir,
Qeyd etmək lazımdır ki,  bütün sektorlar arasında sərhodlər kifa- 
yət  qədər  şərtidir,  Iakin  onlar  üçüncü  və  dördüncü  sektoriar  üçün 
xüsusi  ilə  qeyri-realdır,  çünki,  hər hansı bir fərdi  xidmətin  həm  də 
başqa  insanlar  üçün  böyük  əhəmiyyətə  malik  olan  prinsipial  ba- 
xımdan  yeni  informasiyanın  yaranmasına  çevrildiyiııi  toyin  etmək 
çox  vaxt  həddən  artıq  çətindir.  Adətən  qeyri-maddi  xarakterli  və 
informasiyanın  istehsalı  üzrə  xidmətlərin  göstərilməsi  onun  fərdi 
xarakteri, sürətlə köhnəlməsi,  məhdud saxlanıa imkanı və infonııa- 
siyanın və s. kimi xarakteri üzündən vahid arasıkəsilməz prosesdir.
Bütövlükdə  informasiya  iqtisadiyyatının  modeli  hər  hansı  bir 
sərt,  hərəkətsiz  struktur  deyil  və  həqiqəton  nə  qodər  hərəkətli  və 
dəyişkəndirsə,  o  da bir  o  qədər elastik və  dəyişkən  olmahdır.  Bu-

---