8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

zar  istiqamətı  əməyın  xarıci  səbəblərindən,  məhsuldar  istiqamət 
isə  əməyin  daxiii  səbəblərindən  asdıdır.
-  Bazar istiqamətli  ınsan üçün təhsil  öz xarakterinə görə maddi 
rifah ehtiyatına bənzər olan bıliyin sabıt ehtiyatına nail  olma vasi- 
təsidir.  Mənimsəməyə  istiqamətlənmiş  tələbə  öz  gücünü  sessiya 
vaxtı  “istehiak”  etdiyi  konspektində  elmi  materialın  hərfı  və  nıe- 
xaniki  əks  olunmasına  cəmləşdirir.  Məhsuldar  istıqamətli  ınsan 
üçün tədris  prosesi  şəxsən özünün  inkişaf vasitəsi kiıni  çıxış  edir. 
Müəllim  isə  -  yaradıcı  qarşılıqlı  əiaqələrin  bərabərhüquqlu  işti- 
rakçısı  kimi  çıxış  edir.  Variığa  (olmağa)  istiqamətlənmiş  tələbə 
mühazirənin məzmununu  dərk  etməyə və  onu özünün  bilik  siste- 
minə birləşdirməyə çalışır.
- Bazar istiqamətli  insan üçün səlahiyyətə başqa insaniann  idarə 
edilməsi və məcbur edilmə vasitələri  aiddir.  Belə səlahiy>rət irrasi- 
onal  adlanır.  İrrasional  səlahiyyətin  subyekti  idarə  olunan  obyekt 
barəsində  özünü,  onun  şəxsi  keyyfıyyətlərini  pozan  (məhv  edən) 
və  yaradıcı  inkişafa  nıane  olan  xaricı  güc  kimi  göstərir.  Yaradıcı 
insan üçün  səlahiyyət  -  bu özünün şəxsiyyəti  ilə  ınformasiya  məh- 
sullan  və  şəxsi yaradıcı  fəaliyyəti  vasitəsilə başqa insanlara  xüsusi 
təsir  vasitəsidir.  İrrasional  adlanan  bu  cür  səlahiyyət  obyektdən 
subyektə  əks  əlaqənin  mövcudluğunu  tələb  edir.  Yəni,  o  özii  iiə 
yaradıcı qarşılıqh əiaqənin xüsusi növünü təqdim edir  İnsanın rasi- 
onal  səlahiyyətin  mənbələri  simasımnda  çıxış  etmək  qabiliyyəti 
onun  şəxsi  keyfıyyətləri  ilə  müəyyən  edilir.  Və  ictimai  instıtutlara 
bölən bürokratik səlahiyyətlə birbaşa əlaqəli  deyildir.  Rasiotıal  sə- 
lahiyyət insanın fıziki bədəni üzərində deyil, onun səlahiyyəti üzə- 
rində  yerinə  yetirilir.  Belə  təzahürün  nümunəsi  məhşur  müğənni- 
lərin və yazıçılann pərəstişkarlanna təsir edən mənəvi təsir aiddir.
İnsanın  hər  bir  meyli  (istiqaməti)  məqsəd  funksiyasının  mü- 
əyyən olunmuş  növünə,  gəiirin  kəmiyyətini  və yaradıcı  fəaliyyə- 
tin  davamUiığım  göstərən  arqunentlərə  uyğundur.  Şəkil  1.1-də 
insan  meylinin  (istiqamətinın)  ə w əld ə   yazılmış  3  növünə  uyğun 
oian  məqsəd  funksiyaları  təsvir  olunmuşdur.  “İqtisadi  msan” 
üçün yaradıclığın dəyəri  sıfra bərabərdir.  Ona görə də onun məq- 
səd  funksiyalannın  fərqsiz  əyriləri  horizontallardırlar  (Şəkil

---

l.la ).  “Yaradıcı  insan’  üçün pul  gəlirinın  dəyəri  sıfra  bərabərdır. 
Ona  görə  də  onun  məqsəd  funksıyalarmın  əyrı  fərqsizlikləri  ver- 
tikal  şəkildədirlər (Şəkil  l.lb ).  Adi  insan  üçün  yaradıcılıq  vo gə- 
lir rifah  kimi  çıxış  edirlər.  Ona görə  də  onun  məqsəd funksiyası- 
nın  əyri  fərqsizlikləri  alçalan mailliyə malikdir (Şokil  l.lc ).
Şəkil 1.1.  İnsanın dəyər istiqaməti: a)İqtisadi; b)Yaradtcı; c)Adİ
4. 
Institusional əsaslar. Hər bır cəmiyyətdə insamn iazimi dav- 
ranışı  barədə  əsas  təkliflər toplanıiır.  Sənaye dövründə  mal  müba- 
diləsı  insanlararası  qarşılıqlı əlaqələrin üstünlük təşkil edən forma- 
sı  idi.  Ona  görə  də  insanlar  bir-birlərinə  qarşı  münasibotdə 
ziddiyyətii  münasibətdə idilər.  Cəmiyyətdə “iqtisadı  ınsan,,  mode- 
iinin  institusional əsasını  təşkii edən  individuaiizm  (fərdiyyətçilik) 
fəlsəfəsi  hökmraniıq edirdi.  Bu fəlsəfə  aşağıdakılardart  ibarotdir:
Birincisi,  insan qeyri-məhdud sərbəstliyə can atır.  Bu cəhdİərə 
rnalik olan ictimai proseslər təhlükəli hesab olunur.  Buna nümunə 
oİaraq  klassiklər  tərəfındən  pislənmiş  ıqtisadiyyata  dövlətin  mü- 
daxıiəsini  göstərmək  olar.  Ikincisi,  yalnız  insan  Özıi  nəyin  ona 
faydalı  olub-olmamasım  müəyyənloşdirə  bilər.  Hətta  insan  öz 
sağİamİığına və inkişafma zərər gətirdikdə belə cəmiyyət  insanın 
seçim  azadlığını  məhdudlaşdrrmamaiıdır.  Məsələn,  spirtİi  içkılər 
və ya siqaret qəbui  etdikdə.  Üçüncüsü,  insan istənilən voziyyotdə 
bir  neçə  aİtemativİərdən  özü  üçün  daha  faydalı  oİanını  seçməyi 
bacarır.  Beləiiklə  də,  “iqtisadi  insan”  maksimumiaşan  davranışla 
xarakterizə  oiunur.  Dördüncüsü,  insaniann  üstünlüyü  müxtəlif 
oiunca  vahid  ümumi  məqsədlər  haqqında  danışmaq  mənasızdır. 
Cəmiyyətin  inkişafı  təcrid olunmuş fərdiərin müxtəiif istiqamətli

---

əlaqələrin təsiri  altında təbii  surətdə həyata keçırilır.
Yaradıcı  insan  institusional  davranışla  xarakterizə  olunur. 
İ
d
- 
formasiya dövründə yaradıcı  əmək məhsullarının  informasiya  ınü- 
badiləsi  insanlararası  qarşılıqh  əlaqələrin üstünlük təşkil  edən  for- 
ması  kimi  çıxış  edir.  Belə  mübadilənin  nəticəsində  onun (mübadi- 
lənin) hər bir iştirakçısı  digər tərəfə ötürülmüş məhsulu  istifadə et- 
mək imkanını qoruyub saxlayır.  Onagörə də insanlararası qarşılıqlı 
əlaqələr özünün ziddiyyətli xarakterini  itirir.  Cəmiyyətdə uyaradıcı 
insan”  modelinin institusional  əsasını  təşkil  edən sosialistləşdirmə 
fəlsəfəsi təsdiq olunur.  Sosialistləşdirnıə  -  fordiyyəçilıyin əksidir. 
Onun mahiyyəti insanlann əldə olunmasında sabit şəxslərarası qar- 
şılıqlı  əlaqələrdən  ictimai  insana  çevrilməsindən  ibarətdir.  İnsantn 
məqsədi onlann normasına institusionallaşdınlması  əsasında təşkil 
edilir və cəmiyyətin dəyəri heç asılı olmayan subyektin xarici təza- 
hürü  kimi  hesab  edilə  bilmir.  İnsanlar  eyni  sosial  miihitdə  yaşayır 
və  inkişaf  edirlər.  və  onlar  ictinıai  institutlann  məhsullandırlar. 
Ona görə  də ümumi  institusional əsasa malikdirlər.  Digər tərəfdən 
sosial  mühüt  bircinsli  deyildir  ki,  bu  da  müxtəlif insanlarda  məq- 
sədlərin müxtəiif istiqamətləri  ilə  izah olunur.
Üstünlük təşkil edən  təsəw ürlərin hər bir fərdin bu və ya digər 
dərəcəsində  institusionallaşdınlması  bütün  cəmiyyət  üzvlərinin 
məqsəd  istiqamətlərinin  vahid  əsası  haqqmda  danışmağa  imkan 
verir.  “Yaradıcı  insan”  konsepsiyası  hesab  edir ki,  informasiya  cə- 
miyyətinin əsas  estetik prinsipi  aİi  fəaiiyyətə  mütİəq rifah yanaşıl- 
masıdır.  Bu  zaman  cəmiyyətin  məqsədi  belə  fəaliyyətin  ümumi 
məqsədinin maksimallaşmasından  ibarətdir.  Konkret  insan  məqsə- 
dinin  cəmi>
7 ətin  məqsədindən  kənarlaşması  üstünlük  təşkil  edən 
etik  normamn  onun  tərəfmdən  institusionallaşma  dərəcəsındən 
asılıdır.  İnstitusionallaşma  dərəcəsi  yüksək  olduqda  insanın  məq- 
sədi  bir  o  qədər  də  yüksək  dərəcədə  seçimin  konkret  aktında  cə- 
miyyətin  məqsədilə  uyğuniaşır.  Məqsədlərin  uyğunİaşmasıııın 
yüksək dərəcəsinə yaradıcı  fəaliyyəti özlərinin həyat  fəaiiyyətləri- 
nin  əsas  məqsədi  kimi  dərk  edən  cəmiyyətin  daha  çox  inkişaf et- 
miş üzvlərində  nail olunur(mümkünləşiı).  Onlaıa özünün sənətkar-

---