A. Bakıxanov (1794-1847)
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
14 camaat, indi də Qafqaz dağlarında yaĢamaqla bərabər, ayrıca dilə malik və xüsusi əmirlərə tabe olaraq adət və ənənələrini davam etdirməkdədirlər. Bu Avar xanına Avar Üsmisi də deyirlər. O, hicri 1140-cı (=1727) ildə rus ordugahına gələrək dedi ki, keçmiĢdə mülkü əlindən çıxmıĢ əcdadından biri rus padiĢahının köməyilə öz yerinə təyin edilmiĢ və bu xüsusda rus padiĢahı tərəfindən verilən fərman indi də durur. Lakin baxılan vaxt məlum oldu ki, bu fərmanı hicri VII əsrdə rus ölkəsini ələ keçirmiĢ olan Çingiz xanın nəvəsi Batı Cüci oğlu vermiĢdir. Qunib - kəndinin əhalisi (sözün axırından «b» hərfi atılaraq bəzən “Ğun” da oxunur) bədsurət və vəhĢixasiyyət Ğun və ya Hun tayfasının qalıqlarındadır. Bu kənd, Əndələl nahiyyəsində tarlalı, otlaqlı, çaylara və ağaclara malik çox çətin keçilən bir dağ təpəsində olub, təqribən yüz evdən ibarətdir. Bu kəndin əhalisi pis xasiyyətlidir. Adamlar çox zaman bir-birilə vuruĢurlar. Boyları qısa və surətcə bədtərkib olub, o ətrafın sair əhalisindən xüsusilə fərqlənirlər. Təbərsəranda, Dərbənd səddi ilə əlaqədar olaraq ƏnuĢirəvan tərəfindən bina edilmiĢ bir Ģəhərin xarabaları ətrafında Calqan, Rukal, Məqatir, Kəmax, Zeydiyan, Hümeylərin əhalisi tat dilində danıĢırlar. Bu dil qədim fars dilinin ləhcələrindən biridir. Məlum olur ki, onlar farsdırlar, ancaq bu Ģəhər xaraba qaldıqdan sonra, həmin kəndlərdə yerləĢmiĢlər. Bilhədi kəndinə yaxın olan bu Ģəhərdə sənətkaranə bir tərzdə iĢlənmiĢ qəribə bir darvaza vardır. Bu dərvaza indi də durur. Ehtimala görə, Babülhədid həmən budur, kəndin adı da, bundan alınaraq, çox iĢlənmək nəticəsində dəyiĢib Bilhədi olmuĢdur. ġamaxı ilə Qudyal (indiki Quba) Ģəhərləri arasında qalan mahalda, məsələn: ġirvanda Hovz, Lahıc və QoĢunlu; Qubada Bərmək, ġəmpara, Buduğun aĢağı hissəsi və bütün Bakı ölkəsində - altı tərəkəmə kəndindən baĢqa -bütün əhali tat dilində danıĢır. Məlum olur ki, bunların da əsli farsdır. Quba ölkəsinin qərb qismi - xüsusi dilə malik olan Xınalıq kəndindən baĢqa - Samur və Kürə nahiyələri və Təbərsəranın Dərə və Əhmərli adlı iki mahalı müxtəlif ləhcəli xüsusi dilə malikdirlər. Bunlar türk dilində danıĢan əhalini moğol adlandırırlar. Dərbəndnamənin qeydinə və sair əlamətlərə görə məlum olur ki, bu tayfa Alan masagetlərinin nəslindəndir. Bakıdakı MəĢqətə - ”s” hərfi “Ģ” hərfinə təbdil edilmiĢdir - kəndinin əhalisi də həmin tayfadan olmalıdır. Bunlar Bakı əhalisinin dilini qəbul etmiĢlərsə də, yenə əxlaq və yaĢayıĢ tərzləri cəhətdən bu ölkə əhalisindən tamam fərqlidirlər. Sair Təbərsəran mahallarının da baĢqa dilləri vardır. Mağarti, Mərağə, Xoçni və Çıraq adlı dörd kənddə, Dərbənd Ģəhərində və onun hər iki tərəfində olan Ulus və Tərəkəmə mahalındakı kəndlərin hamısında, Tip, Müskür və ġabran mahallarında və Quba Ģəhərinin özündə, Səlyan ilə ġirvanın digər mahallarında, Bakının altı tərəkəmə kəndində və bütün ġəki ölkəsində əhalinin dili türkcədir. Bunlar əksəriyyətlə türkmən, moğol və tatar nəslindən olub, bəziləri də, Osmanlı - Ġran müharibələri zamanında, Səfəvilər dövründə və bundan sonra gəlmiĢlər. Bunların ləhcələri Ermənistan və Azərbaycanın bütün vilayətlərində də Ġranın bir çox yerlərində iĢlənən türk dilinə 15 mənsubdur. Bu ləhcə Osmanlı, Cağatay, Qumuq və Noğay ləhcələri arasında orta ləhcədir, lakin hər dil üçün lazım olan yazı qaydaları və qanunları (sərf-nəhv) bu dil üçün hələ təyin edilməmiĢdir. Dağıstanda olan bir çox xalqların və əmirliklərin müxtəlif dilləri və hesabsız ləhcələri vardır. Bunlardan beĢ dil ümumiyyətlə daha çox iĢlənir. 1) Qumuq ləhcəsilə olan türkcədir. Bu dil Qaytağın aĢağı hissəsində, ġamxal mülkündə və Qumuqda olan bütün düzlərdə iĢlənməkdədir. Bununla bərabər, baĢqa yerlərin əhalisindən bir çoxu da bu dili bilir. 2) Avar dilidir. Bu dil bütün Avarıstana yayılmıĢ və bir çox xalqlar arasında iĢlənməkdədir. Sair qəbilələrdən bir çoxu da bu dili bilir. 3) BeĢ AqquĢa mahalının dilidir. Bu dil Sürhidə və Qaytağın yuxarı mahallarında müxtəlif ləhcələrdə danıĢılır. 4) Qaziqumuq dilidir. Bu dil həmin ölkəyə məxsusdur. 5) Mıçıqıç dilidir. Bu dil həmin ölkəyə və bu ölkənin yuxarı nahiyələri olan ġübut, Carili və sairə məxsusdur. Zumtal, Baqtulal, Camalal, Əndib, Qapuçay, Ansux, Cəniq, Zaxur, Auvax, Qabalal camaatı və Qaziqumuğa mənsub olan Köbəçi, Ərçub kəndləri və bunlardan baĢqa bir çoxları müxtəlif dillərə və ləhcələrə malikdirlər. Bu xüsusda təfsilat vermək üçün ayrıca tədqiqat aparmaq lazımdır. Ermənilər və yəhudilərdən baĢqa, ġirvanın bütün əhalisi islam dinində olub, bəzisi Ģiə və bəzisi sünnidir. Bakı ölkəsi tamamilə, Dərbənd əksəriyyətlə, ġirvanın yarısı, Səlyanın hamısı, ġəki və Qubanın bir hissəsi Ģiə məzhəbdir. ġirvanın yarısı, ġəki və Qubanın çoxu, Dərbəndin azacıq bir hissəsi, bütün Təbərsəran, Kürə, Miskincəni çıxdıqdan sonra Samur nahiyəsi və Dağıstanın hamısı sünnidir. Bu məzhəb buruda iki Ģöbədən olub, biri hənəfi və digəri Ģafiidir. Quba, ġəki və ġirvanda bunların hər ikisindən vardır. Samur, Kürə, Təbərsəran nahiyələri və Dərbəndin sünni hissəsi, bütün Dağıstan kimi Ģafii-məzhəbdirlər. Əgər bu ölkənin qəbilələri, kəndləri, binaları və qədim asarı heniĢ bir surətdə tədqiq edilərsə əhalinin mənĢəini təyin etmək mümkün olacaqdır. [26 - 27] Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|