A. Bakıxanov (1794-1847)
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
8 Bir çox tarixçilər Ermənistan, Ġveriya, Kolxida və Albaniyanı bir-birindən ayıra bilməmiĢlər. Bu cəhətdən bəzi ixtilaflar meydana çıxmıĢdır... Həbibüssiyər sahibinin yazdığına görə, Ermənistan ölkəsinə daxil olan Tiflis Ģəhərini, Həbib ibni-Səlma Osmanın xilafəti zamanında ələ keçirdi. Bura həmiĢə xəlifələrin ixtiyarında olmuĢdur. Bunu, Tiflisdə ərəblər tərəfində zərb edilən dirhəmlər də göstərir. Ġveriya dağlıq yerdə olub, Dağıstanın qərb tərəfindədir. BaĢaçıq (Ġmeretiya) da onun Ģərq hissəsindədir. Erməni tarixçiləri qədim gürcüləri ivros, yəni dağlı adlandırırlar. Yaqutun 11 yazdığına görə, gürcülər hicri V əsrin sonlarına doğru, Ġrandakı iğtiĢaĢdan istifadə edərək, Kürün sağ sahilində qətl və qarətə baĢladılar; daha sonralar, səlcuqi Sultan Məhəmmədin oğlanları, Sultan Mahmud ilə Sultan Məsud arasında gedən müharibə zamanı Tiflis Ģəhərini ələ keçirdilər. BaĢaçıq (Ġmeretiya) düzlərini, Minqreliya və Quriyanı Kolxida hesab etmək olar. ġirvan və Dağıstan isə, birgə olaraq Albaniya olmuĢdur. Alan tayfası xüsusunda bu qədər məlumdur ki, onlar bu ölkənin sakinləridir və xüsusi padiĢahları olmuĢdur. Alan və alban sözlərinin bir-birinə bənzəməsindən zənn etmək olar ki, biri o birindən alınmıĢdır. Albaniya rum dilində ağlıq mənasında olaraq azadlığa iĢarədir. ġirvan və Dağıstan ”Azadlar ölkəsi” adı ilə məĢhurdur. Ammian Martsellinin yazdığına görə, Alan tayfası qədim Masaget nəslindən olmuĢdur. Bunlar əvvəlcə Tatarıstandan gəlib Skif tayfasını Xəzər dənizinin Ģərq sahillərindən qovaraq buralarda yerləĢmiĢlər. Skif tayfası Atil çayından keçib, Don ilə Tuna çayları arasında yerləri tutmuĢlar. Onlar cəsarətlə, vəhĢi xasiyyətlə və köçəri olan müxtəlif qəbilələrdən ibarət idilər. Cənub tarixçiləri o tərəflərin bütün qədim sakinlərini Skif adlandırırlar. Herodot 12 deyir ki, Skif gəncləri və Amazon qızlarının qarıĢmasından Sərmat tayfası meydana çıxmıĢdır. Lakin Qatterer 13 isbat edir ki, Sərmat tayfası Ġsanın anadan olmasından 80 il əvvəl, Asiyadan Avropaya gəlib, Don çayı ətrafında Skif tayfası ilə qarıĢmıĢdır; get-gedə Skif adı aradan çıxıb Sərmat adı məĢhur olmuĢdur. Alan tayfası da gəlib Sərmat tayfasını məğlub edərək onların yerlərinə sahib olmuĢdu. 11 Yaqut Həməvi – 1178 və ya 1179-cu ildə anadan olmuĢ və 1229-cu ildə Hələbdə vəfat etmiĢdir. Yaqut, Ģərqin ən məĢhur müəlliflərindən biridir. O, tarix və coğrafiyaya aid bir sıra qiymətli əsərlər yazmıĢdır. Bu əsərlərdən biri də ”Möcəmülbüldan”dır. Səkkiz cilddən ibarət olan bu kitab mükəmməl bir coğrafiya lüğətidir. 12 Herodot - ən məĢhur yunan tarixçisidir. Eramızdan əvvəl 480 və 425-ci illər arasında yaĢamıĢdır. Herodotun kimmerilər və skiflərin Ģimaldan hərəkət etmələri, ticarət yolları, Ġran dövlətinin sərhədləri və satrapları, Azərbaycanda və onunla qonĢu olan yerlərdə yaĢayan qəbilələr haqqında verdiyi məlumat Azərbaycan tarixi üçün olduqca qiymətlidir. 13 Qatterer – alman tarixçisidir. 1727-ci ildə anadan olmuĢ və 1799-cu ildə vəfat etmiĢdir. MəĢhur əsərlərindən biri də ”Qədim dövrlərdən baĢlayan Ümumdünya tarixi” adlı kitabıdır. 9 Alan tayfası ĢəmĢirpərəst dinində idilər. Qılıncı yerə sancıb ona səcdə edərdilər. Bir çox adət və ənənələri hun tayfası ilə bir idi. Prokopi 14 Alan tayfasını Masaget nəslindən və Böyük Get mənasında olan Masageti də Get və ya Qotf nəslindən hesab edir. Həzəqil peyğəmbərin kitabında, 38-ci fəsildə, masoqlar Yafəsin oğlu Masoq nəslindən sayılır. Bunlar Ģimal-Ģərq tayfaları arasında məĢhurdurlar. Ola bilsin ki, Masaget bu nəsldən və ya Maqos və Qət tayfalarının qarıĢmasından meydana çıxmıĢdır. Degin 15 , alan sözünü alin, yəni dağlı sözündən sayır. Masagetlərdən bir tayfanı, qədim zamanda Altay dağlarında yaĢadıqları üçün, belə adlandırmıĢlar. Moisey Xorenski Alan tayfasını Qafqazın yaxınlığında göstərir. Alanlar, Bətləmyusun zamanından XIV əsrə qədər, Qafqaz dağlarının Ģimal-qərbində məĢhur olmuĢlar. Məsudinin yazdığına görə, Babi-Alan (Alan qapısı) gərək ki, Gürcüstanın Daryal adlı yerində olsun. Lakin Dərbəndnamə müəllifi deyir ki, Babi- Alan Alğon səddindədir. Bu səddi Ġsfəndiyar tikdirmiĢ, NuĢirəvan isə yenidən təmir etdirmiĢdir. Həmin səddin hasarı, darvazanın yeri və Ģəhərin xarabası Qubanın ġabran mahalında, Gilhinçayın sol kənarında, qalanın yeri isə həmin çayın sağ kənarındakı bir təpə üzərində indi də mövcuddur. Bu sədd dənizdən baĢlayıb, adı çəkilən Ģəhərin yeri yaxınlığında olan Əlixanlı - ehtimala görə, əslən Alğonlı olmuĢ - kəndinin üst tərəfindən keçərək, Çıraq qalasına bitiĢir. Oradan da, üzərində böyük bir Ģəhərin xarabası olan Ata dağından keçərək, Qonaxkəndin üstündən Baba dağına doğru gedir. Bu iki rəvayəti birləĢdirərək demək olar ki, Babi-Alan (Alan qapısı) həm Gürcüstanda, həm də ġirvanda olmuĢdur. Alan tayfası Qafqazın Ģimal tərəflərində yerləĢdiyindən, onların cənuba hər iki tərəfdən hücum yolları var idi. Alan adı məĢhur olduğu üçün, bir çox erməni kitablarında Qafqazın Ģərq tərəflərində yaĢayan dağlıların hamısına bu ad verilir. Hətta ġirvan üstə olan Muğan səhrasının Ģimal qismi də, qədim kitablarda Alan səhrası adı ilə məĢhurdur. Tarixçilərin yazdığına görə, Albanus və Qassı çayları arasında olan Alban Ģəhəri, yerin vəziyyəti və münasibətə görə, gərək Dərbənd Ģəhəri olsun. Albanus çayı Samur və Qassı çayı da Manas olub, Tarxu ilə Buynaq arasından axır. KeçmiĢ uzun əsrlər belə, bu ölkədəki yer adlarının bəzisini hələ də, dəyiĢdirə bilməmiĢdir. ġamaxı Ģəhəri Kamaxı və ya Ksamaxı olmuĢdur. Burada olan Qəbələ Ģəhəri Xabaladır ki, Bətləmyus da onların adını çəkir. Quba ölkəsində Alpan adlı bir kənd vardır, alban sözündən dəyiĢmiĢ ola bilər. Bir dağın təpəsində çox qədim bir qala mövcuddur, onu ƏĢkəbus adlandırırlar. Firdovsinin ”ġahnamə”dəki qeydinə görə, ƏĢkəbus türklərdən biri pəhlivan olub, xaqanın döyüĢündə Rüstəm tərəfindən öldürülmüĢdür. Həmdüllahın 14 Prokopi – yunandır. V əsrin axırlarında anadan olmuĢdur. Ġlk Bizans dövrünün ən məĢhur tarixçisidir. 15 Dekin – fransız ĢərqĢünaslarındandır. 1721-ci ildə anadan olmuĢ və 1800-ci ildə vəfat etmiĢdir. Əsərlərindən ən məĢhuru ”Hunların. türklərin, moğolların və sair tatarların ümumi tarixi” adlı kitabıdır. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|