A. Bakıxanov (1794-1847)
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
10 Məcməülbüldanda yazdığı əlamətlərə görə, Zərqubad kəndinin də, Firizqubad Ģəhəri olmasına ehtimal vardır. Sədan kəndi Sədani-Bakuyi adından alınmıĢdır. Xəzərgan adlı yer də Ġskəndərnamədə yazılan Xəzranguh ola bilər. Qubadakı Cağatay və Dağıstandakı Cənkutay kəndlərinin adları da moğol sözü olub, oraların qədim sakinlərinin adları ilə adlanmıĢdır. Mıçıqıçdakı Bayan kəndinin adı da Avarın məĢhur xanı Bayanın adından götürülmüĢdür. Nuxu Ģəhəri, adının münasibəti və yerinin vəziyyətinə görə, həmin Naxiya və ya Nağiya Ģəhəridir ki, qədim tarixlərdə ġirvan Ģəhərlərindən sayılırdı. Qədim dövrlərdə Qaspi adlı tayfa dəniz kənarında və Kürün sağ sahilində sakin idi. Rumlular arasında bu dəniz həmin tayfanın adı ilə adlanmıĢdır. Sahilində olan vilayətlərə nisbətən, bu dəniz müsəlmanlar arasında da Bəhri-Xəzər, Bəhri- Cürcan, Bəhri-Gilan və Bəhri-ġirvan adı ilə Ģöhrət tapmıĢdır. Qafqaz sözü də həmin qaspi adlı tayfanın adından və Quranda qeyd edilən Qaf dağından alınmıĢdır. Bu dağ əfsanə kitablarında divlərin və pərilərin yurdu hesab olunur. Həmin kitablarda pərilərin padiĢahına ġahbal deyirlər. Dərbəndnamə müəllifi ərəblərin Dağıstanda təyin etdikləri əmirin adını ġahbal və ya ġahi-Bəəl deyə qeyd edir. ġamxal ölkəsində, gözəlləri bütün Dağıstanda məĢhur olan kəndlərdən birinin adı Pəravuldur. Bu da Pəri-avul, yəni pərilər kəndi deməkdir. Bu kənd indi də durur. Gülüstani-Ġrəmi, Qaf dağının yaxınlığında, son dərəcə təravətli və axar- baxarlı, gözəl çeĢməli və meyvəli ağacları olan bir yer kimi təsvir etmiĢlər. Ehtimal ki, bu da Qubanın ġabran adlı səfalı obasından ibarətdir; bu söz xalq arasında da çox məĢhurdur. Bəziləri deyirlər, Gülüstani-Ġrəm Qarabağdakı Gülüstan adlı yerdir. Hicri 1228-ci (=1813) ildə Rusiya ilə Ġran dövlətləri arasında Gülüstan əhdnaməsi bağlanmıĢdır. Bunun yuxarısında, dağlıq bir yerdə, indi də, Gülüstani- Ġrəm adlı bir yaylaq vardır. Ġslam tarixçilərinin çoxu Qafqaz dağlarını Əlbürz dağı deyə adlandırırlar. Bunlardan Katib Çələbi 16 , ”Cahannüma” adlı əsərində deyir: Əlbürz dağı Babül- əbvabın, yəni Dərbəndin qərb tərəfindədir. Bu dağ Türküstandan Hicazə min mildən artıq məsafədə uzanan dağ silsiləsinə bitiĢir. Bu cəhətdən bəziləri onu Qaf dağı zənn etmiĢlər. Dərbənd yaxınlığında dağ iki qola ayrılır: birinə Böyük Qaf, digərinə isə Kiçik Qaf deyirlər. Bu sıra dağlarda üz verən bir çox müharibə və fəthlərə görə, ərəblərin qədim coğrafiya kitablarında bu dağlar Cibalülfəth (Fəth dağları) adlanmıĢdır. Bu qeydlərdən baĢqa, yenə bir çox əlamət vardır ki, Qaf dağının Qafqaz dağları olmasına dəlalət edir. Bu dağ haqqında hədis və əxbar kitablarında və baĢqa mənbələrdə kinayə qəbilindən olaraq verilən yanlıĢ məlumat bilməməzlikdəndir; çünki keçmiĢ insanlar, bu əcaiblə dolu dağların Ģimal tərəflərindən və daxili 16 Katib Çələbi – məĢhur Ģərq alimlərindəndir, hicri 1000-ci (=1591/92) ildə Ġstanbulda anadan olmuĢ və 1067-ci ildə vəfat etmiĢdir. Əsərlərindən ən məĢhuru coğrafiyaya aid ”KəĢfüzzünun” adlı kitablarıdır. 11 vəziyyətlərindən düzgün xəbərdar deyildilər. Əgər onlar bu səbəbə, buranı dünyanın son nöqtəsi təsəvvür edərək, iri cüssəli, vəhĢi xasiyyətli sakinlərini divə və aləmdə hüsn və nəzakətlə məĢhur olan gözəllərini pərilərə bənzətsələr, münasibətsiz və yersiz olmaz. Ġndiki halda bir çox səyyah, dünyanın hər tərəfini dəfələrlə tədqiq etmiĢ, Ģərq və qərb okyanuslarından keçərək yer kürəsinin o biri yarısında olan Amerikanı kəĢf etmiĢlər; lakin onlar Qaf dağını, xəyalata qapılan sadə dillərin təsvir etdikləri tərzdə, heç yerdə rast gəlməmiĢlər. Qədim və naməlum əsərlərdən bəri bir çox müxtəlif tayfalar, Qafqaz ölkəsində müharibə və fəthlər edərək, cənubdan Ģimala və Ģimaldan cənuba doğru hərəkət etmiĢlər. Onlar burada bir çox ölkələri istila edib sakin olmuĢlar. Müxtəlif millətlərin məzlum və qaçqınları buranın çətin keçidlərində düĢmənin zülmündən asudə olmuĢlar. Ġranın qədim padiĢahları, xüsusilə Yəzdicird Bəhrami-Gur oğlu və NuĢirəvan Qubad oğlu baĢqa vilayətlərdən buraya bir çox qəbilə köçürərək, bu yerlərdə Ģəhər və kəndlər bina etdirmiĢlər. Bunların xarabaları indi də durur. Yunanlar, rumlular, ermənilər, ğunlar, avarlar, türklər, ruslar, xəzərlər, ərəblər, moğollar və tatarlardan olan müxtəlif tayfalar bu ölkənin bir çox yerlərini əllərində saxlamıĢlar. Xüsusilə ġirvan ölkəsi hamısından artıq iğtiĢaĢ yeri olmuĢdur. Səfəvilər dövründə Ġran və Osmanlı qoĢunları bir-birinin ardınca bu ölkəni dəfələrlə ələ keçirmiĢlər. Məlum olur ki, bu ölkə əhalisinin nəsli müxtəlif tayfalardan mürəkkəbdir. Buna onların hələ də mövcud olan bir çox müxtəlif abidələri, dilləri, adətləri və əhalinin əxlaq və istedad dərəcəsi aydın və aĢkar bir Ģahiddir. Lakin bunu ətraflı olaraq təyin etmək mümkün deyildir. Ancaq bu qədər demək olar ki, Təbərsəranın bir hissəsində, Qubanın qərb qismində, Samur və Kürə nahiyələrində yaĢayan əhalinin əksəri müxtəlif tayfalara qarıĢmıĢ qədim nəsildəndir. Dərbənd ətrafında, Təbərsəranın çox hissəsində, Quba vilayətinin Ģərq qismində, ġəki, Bakı, ġirvan və Səlyan vilayətlərində yaĢayanlar, fars, ərəb, moğol və tatarlardan ibarətdir. Burada olan erməni və yəhudilərin çoxu da get-gedə müsəlmanlar ilə qarıĢmıĢlar. Onlar Təbərsəran, Dərbənd, Bakı, Quba və Kürə ölkələrində çox az, ġirvan və ġəki ölkələrində isə daha çox qalmıĢlar. Onlar öz din və dillərini saxlamıĢlar. QarıĢıq nəsilli əhalinin varlığına, bir çox qəbilə və kəndlərin öz dilləri və adlarını saxlaması ən aydın bir dəlildir. Bakı ölkəsində Zıx, Dağıstanda isə Miyatlu kəndlərinin əhalisi Zıx və Miyat tayfalarının qalıqlarıdır. Plini 17 və Strabon 18 onları bu ölkənin qədim sakinləri deyə 17 Plini – məĢhur Roma alimidir, eramızın 23-cü ilində anadan olmuĢdur. Plininin ”Təbii tarix” adlı əsərində Azərbaycan Tarixi və coğrafiyası haqqında qiymətli məlumat vardır. 18 Strabon – məĢhur yunan coğrafiyaĢünaslarındandır. Eramızdan təqribən 63 il əvvəl anadan olmuĢ və eramızdan 19 il əvvəl vəfat etmiĢdir. Onun ən məĢhur əsəri ”Coğrafiya” adlı kitabıdır. Bu kitabda Azərbaycan haqqında gözəl məlumat vardır. Strabon əsərlərini Pompeyi Azərbaycana olan yürüĢləri zamanında, romalıların topladıqları məlumat əsasən tərtib etmiĢdir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|