A f s e a fəLSƏFƏ

F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 
 
 
onun q
ənaətləri (nəticələri) yalnız onlara aid olur” (17, 265). Deməli, Xəli-
lovun üçüncü kitab 
ideyası elə Platonun ideyalar dünyasıdır. Sadəcə olaraq 
Platon q
alanlarını ikinci dərəcəli bir hadisə – üçüncünün kölgəsi hesab edir.  
Bundan başqa, burada müəyyən mənada təsəvvüfdəki qeyb aləmi, ya-
xud ayani-sabit
ə (sabit mənbələr) ilə paralellər aparmaq mümkündür. Lakin 
bu, daha geniş və dərin tədqiqatın mövzusu olduğundan saxlayırıq.  Düzdür, 
X
əlilov özünün xidmətini «sadəcə olaraq islam fəlsəfəsində xeyli dərəcədə 
q
ərarlaşmış olan iki kitab təlimini Platonun bunlardan fərqli olan «tək kitab» 
t
əlimi ilə  birləşdirmək və  bu üç kitabın  ekvivalentliyini  nəzərə  almaqla» 
m
əhdudlaşdırır  (9, 25).
 
Lakin  bizim  şərhimizin kontekstində  daha bir hə-
qiq
ət oraya çıxır.  
Qeyd  etdiyimiz kimi, bu elml
ərdən hər birinin zirvə nöqtəsi yenə də 
f
əlsəfədir. Səlahəddin Xəlilovun bildirdiyinə  görə, «Platon yeganə  həqiqət 
kimi mütl
əq ideyaları və deməli yeganə həqiqi kitab kimi də ideyalar dünya-
sını götürmüşdür. Sadəcə olaraq, Platon maddi dünyada, təbiətdə olan həqi-
q
ətləri ancaq insana bəlli olan rəylər kimi qəbul etmiş, amma insanın ardıcıl 
sur
ətdə yaxınlaşdığı, araşdırmalarının və idrakın məqsədi olan mütləq həqi-
q
ətlərin təbiətdə də mövcud olduğunu qəbul etməmişdir» (9, 25-26). Yəni 
Platon bir növ ilk iki kitabları inkar edərək sonuncunu qəbul etmişdir.  
İlk baxışda bu da üçüncü ifrat münasibət! Lakin Platonun kitabı məh-
dud deyildi v
ə dövrünün fəlsəfəsi kimi digər ikisini müəyyən mənada özün-
d
ə ehtiva edirdi. Dövrün və şəraitin tələbi ilə fəlsəfədən ayrılan elmlərə mü-
va
fiq olaraq «kitablar» da ayrıldı və bu proses elə Platonun tələbəsi, təbiət 
kitabının əhəmiyyətini qabardan Aristoteldən başlandı. Səlahəddin Xəlilov 
is
ə  hər üç kitabın  ekvivalentliyi prinsipini təsbitləməklə  həm bu fərqli tə-
liml
ər arasındakı ziddiyyəti aradan qaldırmağa və onları daha mükəmməl bir 
t
əlimdə ehtiva etməyə müvəffəq olur, həm də bir növ onları yenidən vahid 
nöqt
ədə  birləşdirməyə  cəhd  edir.  Başqa sözlə  desək,  vahid nöqtədən  baş-
layıb şaxələnən əbədi hikmət yenə vahid nöqtədə birləşir. 
 
N
əticə 
İdeyalar  dünyasına  aid  olan  hər bir ideya özündə  həm maddi aləm 
üçün n
əzərdə tutulan və təzahürü vacib olan müəyyən bir həqiqəti, həm də 
ya
radıcılıq  enerjisi  adlandıra  bildiyimiz hərəkətverici və  istiqamətverici 
qüvv
əni ehtiva edir. Bu həqiqəti həmin ideyanın missiyası da adlandırmaq 
olar. H
əqiqət reallaşmayana, enerji lazımi nəticəyə  gətirib çıxarmayana  və 
 
- 86 - 

---

F
əlsəfə tarixi 
 
tam s
ərf olunmayana qədər ideya öz məskənini, öz optimal təzahür forması-
nı axtarır. Əlbəttə, bəzən zəmanə, ictimai-siyasi şərait həmin ideyanı ümu-
miyy
ətlə unutdura, təhrif edə bilər. Lakin bu da danılmaz bir həqiqətdir ki, 
heç bir maddi s
əbəb, maneə ilahi qüdrətin, iradənin qarşısını ala bilməz. İde-
ya sad
əcə uyğun şərait və uyğun vasitəni – onu reallaşdıra, çatdıra biləcək 
şəxsi gözləyir.     
 
Ədəbiyyat 
 
1.
 
al-Alwani Taha Cabir.  Issues in Contemporary Islamic Thought. 
London-Washington. 2005. 
2.
 
Bilqamıs dastanı / Tərcüməçi İ.Vəliyev. Bakı: Gənclik, 1985. 
3.
 
F
əlsəfi etüdlər // Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər jurnalı. № 3-4, 2006, s. 
125. 
4.
 
İbn  Miskəveyh.  əl-Hikmətu’l-xalidə  (Cavidan Xirad), Beyrut, 1983, s. 
375-376 // Bax: 
İlhan Kutluer. İslamın klasik çağında felsefe tasavvuru. İstanbul, İz 
yayıncılık, 2001. 
5.
 
İqbal Məhəmməd. Bilik və təcrübə // Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər, № 4, 
2008.  
6.
 
İqbal Məhəmməd. İnsan “mən”i, onun azadlığı və əbədiliyi // Fəlsəfə və 
sosial-siyasi elml
ər, № 3, 2009. 
7.
 
İqbal Məhəmməd. İslam mədəniyyətinin ruhu // Fəlsəfə və sosial-siyasi 
elml
ər, № 1, 2009. 
8.
 
Kutluer  İlhan.  İslamın  klasik  çağında  felsefe  tasavvuru.  İstanbul,  İz 
yayıncılık, 2001. 
9.
 
X
əlilov Səlahəddin.  İslam  fəlsəfəsi nə  vaxtdan  başlayır  // Fəlsəfə  və 
sosial-siyasi elml
ər, № 1, 2010. 
10.
 
X
əlilov Səlahəddin. Kəsilməz tarix və dövlətçilik ənənələri // İpək yolu, 
Beyn
əlxalq elmi ictimai-siyasi jurnal, № 1, 2001. 
 
11.
 
Агаев И.А. Исмаилиййа. Историко-философские очерки 
становления основных концепций. Баку: Еко, 1996. 
12.
 
Гегель Г.В.Ф. Философия духа / Энциклопедия философских наук: 
В 3-х т. Т. 3, Москва: Мысль, 1977. 
13.
 
Кузанский Н. Сочинения: В 2-х т. т. 1, Москва: Мысль, 1979. 
14.
 
Кулизаде З.А. Хуруфизм и его представители в Азербайджане. 
Баку: Элм, 1970. 
15.
 
Наср 
Сейид 
Хусейн. 
Что 
такое 
традиция 
// 
http://www.newatropatena.narod.ru/p22.htm 
16.
 
Пифагор. Золотой канон. Фигуры Эзотерики. М., ЭКСМО-Пресс, 
2001. 
 
- 87 - 

---

F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 
 
 
17.
 
Платон. Государство. Законы. Политик. Москва, Мысль, 1998. 
18.
 
Платон. Тимей // Платон. Диалоги книга первая. Т.1. М., ООО Изд-
во ЭКСМО, 2008.  
19.
 
Платон. Федон. // Платон. Диалоги книга первая. Т.1. М., ООО Изд-
во ЭКСМО, 2008. 
20.
 
Роузентал Ф. Торжество знания. Концепция знания в 
средневековом Исламе / Перев. с англ. С.А.Хомутова. Москва: Наук, 1978. 
21.
 
Taylan N
. İslam düşüncesinde din felsefeleri. İstanbul: M.İ.İlahiyyat, 
f
akültesi Vakfı, 1997. 
22.
 
Экхарт М. Духовные проповеди и рассуждения / Перев. с нем. 
М.В.Сабашникова. Санкт-Петербург: Азбука, 2000. 
23.
 
Gökberk.M. Felsefe tarihi. 
İstanbul: Remzi Kitabevi, 1999. 
 
24.
 
.
1946  
.ﺔﯾﺑرﻌﻟا بﺗﻜﻟا ﺀﺎﯾﺣا
 
ﺎﻗﯾﻟﻌﺗﻟا .مﻛﺣﻟا صوﺼﻓ .نﯾدﻟا ﻲﺣﻣ ﻲﺒﺮﻋ نﺒا
 وﺑا مﻟﻗﺒ ﮫﯾﻟﻋ ت
راد .ﻲﻓﯾﻓﻋ ﻼﻌﻟا 
25.
 
 ,مﻠﻗﻠا ﺔﻌﺑﻃﻣ ,زﻮﺮﻻ ﺔﺑﺘﮑﻣ ,ﺲﯾﺮﺎﺑ ,ﺲﻮاﺮﮐ .بﻮ ﻦﻮﯾﻨﯿﺳﺎﻣ .ﻞ ﺢﯾﺤﺻﺗﻮ ﺮﺷﻨ .جﻼﺤا ﺮﺎﺑﺧأ
1936 
26.
 
 ﻲﻗﺎﺑﻠا دﺑﻋ ﮫطﻮ دﻮﻣﺣﻣ ﻢﯾﻠﺣﻠا دﺑﻋ ﮫﺛﯾﺪﺎﺣأ جﺮﺧﻮ ﮫﻟ ﻢﺪﻗﻮ ﮫﻗﻗﺤ .جاﺮﺴﻟا ﺮﺼﻧ ﻮﺒا ﻲﺴﻮﻃﻟا
, ,دادﻐﺒﺒ ﻰﻨﺛﻤﻠا ﺔﺑﺘﮑﻤ ,ﺮﺻﻤﺒ ﺔﺛﯿدﺤﻠا بﺘﮑﻠا ﺮاد ﺮﻮﺮﺴ
 
.
1960 
27.
 
ﻠا
ﻲﻠﻋ ﻦﺑ ﻦﯾﺳﺣﻠا ﻦﺑ ﻲﻠﻋ ﻦﺑ ﺪﻣﺣﻣ ﻦﺑ ﷲا ﺪﺑﻋ ﻲﻠﺎﻌﻣﻠا وﺑا ﻲﻧاﺪﻣﮭﻠا ﻲﺟﻧﺎﯾﻣ
 
بﻗﻠﻣﻠا
 
 ﻦﯾﻌﺑ
.ةﺎﻀﻗﻠا
 
 ناﺮﯾﺳﻋ.ع قﯾﻗﺣﺗ و مﯾﺪﻗﺗ .قﺌﺎﻗﺣﻠا ةدﺑز
.44
 .هﺎﮕﺷﻧاد ﮫﻧﺎﺧﭙﺎﭼ .ناﺮﮭﻃ
1341
 
.ھ
 
.ﺼ
 
28.
 
 ﻦﯾﻌﺑ بﻗﻠﻣﻠا ﻲﻠﻋ ﻦﺑ ﻦﯾﺳﺣﻠا ﻦﺑ ﻲﻠﻋ ﻦﺑ ﺪﻣﺣﻣ ﻦﺑ ﷲا ﺪﺑﻋ ﻲﻠﺎﻌﻣﻠا وﺑا ﻲﻧاﺪﻣﮭﻠا ﻲﺟﻧﺎﯾﻣﻠا
دﯾﮭﻣﺗ .ةﺎﻀﻗﻠا
 .ناﺮﮭﻃ. ناﺮﯾﺳﻋ.ع قﯾﻗﺣﺗ و مﯾﺪﻗﺗ .تا
181
 .نﺎﺷﻟﮔ
1373
 
.ﺼ . ھ
 
 
 
 
The “Sources” of the Truth 
in the History of Philosophy 
(summaru) 
 
This article explores the cognition of three sources -sacred book (revelation), 
nature and human being- of true nature of Idea, that is to say Absolute Truth. The 
author  analyses  the well-known philosophers` ideas about Absolute Truth 
beginning from Ancient time and compares these ideas with S. Khalilov`s 
conception of the “equivalence of three books”. The author who assumes the unity 
of Idea and its continuity as a basis, concludes that the salvation way of the West 
and the East is the right approach to the sources of true nature of the Truth. 
 
Key words
: The book of nature, revelation, human being, Absolute Truth, 
the East, the West. 
 
 
 
- 88 - 

---