A. N. Abbasbəyli, S. Z. Yusifzadə

 
30
 
İsgəndərin  şərq yürüşü ilə  əlaqədar  etiraz və narazılıq hələ müharibənin ilk dövrlərində özünü 
göstərməyə başlamışdı. Kiçik Asiya işğal edildikdən və III Daranın  İsgəndərə yazmış olduğu ilk məktubdan 
sonra çarın yaxın silahdaşlarının bir qismi, o cumlədən  hələ II Filippə xidmət etmiş qocaman sərkərdə 
Parmenion İran şahının təklifini qəbul etməyi, Kiçik Asiyanın fəthi ilə kifayətlənməyi və bununla da müharibəni 
bitirməyi təkid edirdi. Lakin  İsgəndər bu təklifi qəti olaraq rədd etmişdi. 
 
Şərq yürüşünün  gedişində Makedoniya zədəganlarının narazılığı daha da armaqda idi. Bu ilk növbədə 
III Daranın ölümündən sonra özünü İran  şahlarının xələfi elan etmiş  İsgəndərin «xilaskar ellinlən»  şərq 
monarxına çevrilməyə başlaması ilə  əlaqədar idi. Silah gücünə qarışıq yunan-Makedoniya-İran zəminində 
«dünya monarxiyası» yaratmağa çalışan  İsgəndər  İran zədəganlarını dövlət vəzifələrinə  cəlb etməyə, yunan-
makedoniyalıları yerli xalqlarla siyasi və  mədəni cəhətdən yaxınlaşdırmağa, orduya şərq kontingentlərini cəlb 
etməyə başlamışdı.  
İsgəndər özünü ilahi elan edib sarayında şərq despotiyası qaydalarını bərqərar edirdi ki, bu ilk növbədə 
nisbətən demokratik ənənələr ruhunda tərbiyə edilmiş yunan-makedoniyalıların narazılığına səbəb olurdu. İşğal 
edilmiş  ərazilərə  və tabe edilmiş xalqalara “barbar” və istismar obyekti kimi baxanlar İsgəndərin yunan-
makedoniyalıları yerli xalqlarla yaxınlaşdırmaq cəhdlərini nəinki dəstəkləmirdilər, hətta bu siyasətə düşmən 
gözlə baxırdılar.  Şərq vilayətlərini fəth etməklə  məşğul olan İsgəndər böyük qətiyyət və  qəddarlıqla öz 
əleyhdarlarına və sui-qəsdçilərə divan tuturdu. İsgəndərin belə amansızlığı ilə bağlı qeyd etmək olar ki, özünə 
qarşı ilk sui-qəsd aşkar olan kimi İsgəndər Hetayrların başçısı bacarıqlı sərkərdə Parmenionun oğlu Filotu edam 
etdirir, ardınca Parmenion da öldürtdürülür. 
 Makedoniyalı  İsgəndərin  Şərqdə apardığı müharibələr öz spesfik xüsusiyətləri ilə  fərqlənirdi.  İran 
monarxiyasına daxil olan, iqtisadi və mədəni cəhətdən xeyli inkişaf etmiş Aralıq dənizinin şərq sahillərindəki 
ölkələrdə  İran zülmündən cana gəlmiş yerli əhali  əksər hallarda İsgəndəri  xilaskar kimi qarşılayırdı. Bu isə 
İsgəndərə böyük ictimai dayaq demək  idi. İnkişaf etmiş şərq ölkələri hələ İsgəndərdən çox əvvəl hərbi imperiya 
çərçivəsində birləşdirilmişdilər. Bununla belə, zəif  İran monarxiyası bu boşluğu doldura bilməmişdi, 
baxmayaraq ki yunan-İran müharibələri dövründən bu ərazilər İran monarxiyasının  tərkibinə qatılmışdı. Qərbi 
Asiyada yeni tipli siyasi birləşməyə zəruri ehtiyac var idi ki, bu ehtiyacı makedoniyalılar reallaşdırırdılar. 
 E.ə. 330-329-cu ilin qışında Besi təqib edən İsgəndər Baktriyanı, sonra isə Hindikuşu ələ keçirərək Oks 
(Amu-Dərya) vadisinə daxil olmuşdu. Bess tutularaq edam edilmiş, makedoniyalılar məhsuldar Sır-Dərya 
vadisinə daxil olub Soqdinada İsgəndəriyyə - Esxata şəhərini salırlar. Ümumiyyətlə,  İsgəndər istilaçılıq 
siyasətini ələ keçirilmiş ərazilərdə möhkəmləndirilmiş və İsgəndəriyyə adını almış şəhərlərin inşa edilməsi yolu 
ilə davam etdirirdi. Yaxın və Orta Şərqdə belə  şəhər-qalaların sayı 70- ə yaxın idi. Bu şəhərlərdə güclü 
qarnizonlar yerləşdirilir, yunan – makedon zadəganları və ya İsgəndərə sadiq yerli hakimlər idarəçiliyi həyata 
keçirirdilər. 
 
Orta Asiya xalqlarının  makedoniyalılara qarşı mübarizəsinə soqdinalı Spitamen başçılıq edirdi. Bu 
mübarizədə soqdanalılar, saklar. massagetlər, dahlar və s. xalqlar iştirak edirdilər. Baktriya, Soqdiana və başqa 
ərazilərdəki hərbi  əməliyyatlar zamanı makedoniyalılar yerli əhalidən 120 min nəfərdən yuxarı adam qırmış, 
xeyli hisəsini  qula çevirmiş, köçəri tayfalar isə daha uzaqlara köç etməli olmuşdular. 
 Spitamen 
e.ə. 329-328-ci illərdə  İsgəndərə böyük zərbə vursa da, son nəticədə    məğlub olmuş  və 
şərqdəki köçəri tayfalara üz tutmuşdu. Onlar isə  İsgəndərin hərbi  əməliyyatları davam etdirəcəyindən ehtiyat 
edərək Spitameni öldürmüş, kəsilmiş başını isə İsgəndərə göndərmişdilər. Lakin üsyanların yatırılması mümkün 
olmamışdı. Belə ki,Spitamen öldürüldükdən sonra xalq hərəkatına  Oksiart, Xorien və başqaları  rəhbərlik 
etmişdilər. Orta Asiya tayfaları ilə aparılan müharibələrinin gedişində İsgəndərə qarşı öz əhatəsində olanların da 
narazılığı güclənmiş  və bu sui-qəsdlərdə özünü göstərmişdi. Belə mübahisələrin birində  İsgəndər özünün ən 
yaxın dostlarından olan Kliti öldürmüş, tarixçi Kallisfenə amansız divan tutmuş, şəxsi qvardiyasının üzvlərindən 
bir çoxunu isə edam etdirmişdi. 
 
İsgəndərin Orta Asiya yürüşü üç ildən yuxarı davam etmiş  və e.ə. 327-ci ildə başa çatmışdı. Elə həmin 
ildə  də  məşhur Hindistan yürüşü başlamışdı. Qədim yunanların fəlsəfi-coğrafi dünyagörüşünə görə, 
Oykumenanın hüdudları-insanların yaşamaq qabiliyyətinə malik olduqları  ərazilər dünya okeanın sərhəddinə 
qədər uzanır. Dünya okeanı isə Hindistandan sonra başlanır, buna görə də Hindistanın kəşfi ilə dünyanın coğrafi 
hüdudları başa çatmış olur. Digər tərəfdən İsgəndəri Şərq yürüşündə müşayət edən alimlərin fikrincə, Hindistan 
yürüşünü asanlaşdıran amillərin biri də orada vahid dövlətin olmaması idi. Hind çarlarından biri olan Taksillə 
ittifaqa girən İsgəndər ilk olaraq başqa bir Hindistan çarı Pora ağır zərbə vurur və Hind çayı ilə cənuba doğru 
hərəkət edərək Pəncaba çatır. Burada iki şəhərin – Nikeya və Bukefal şəhərlərinin əsası qoyulur. Lakin e.ə. 326-
cı ildə  İsgəndərin səfərdən əzab-əziyyət çəkən ordusu yürüşü davam etdirməkdən imtina edir və geri qayıtmağı 
tələb edir. Yaranmış şəraitdə İsgəndər geriyə qayıtmaq əmrini  verir və qoşunun bir qismi Nearxın rəhbərliyi ilə 
e.ə.325-ci ildə dəniz yolu, o biri hissəsi isə quru yolla Mesopotamiyaya doğru hərəkət etməyə başlayır. E.ə.324-
cü ilin əvvəllərində hər iki qoşun Babil şəhərində birləşir ki, bununla da Hindistanla Mesopotamiya arasında su 
yolu kəşf edilir.  
On ilə yaxın davam etmiş  şərq yürüşləri başa çatdıqdan sonra İsgəndər imeriyanın daxili işləri ilə 

---