A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
dövlət adlandırırıq ki, ümumiyyətlə desək, müstəqil yaşam aq- dan ötrü imkanlı olsun. 9. Təcrübədə biz o adamı vətəndaş hesab edirik ki, onun valideynlərinin biri deyil, hər ikisi - atası da, anası da - vətən- daş olsun. Digərləri bu məsələdə daha uzağa gedib tələb edir- lər ki, məsələn, vətəndaşın ikinci, üçüncü əcdadları və hətta daha əvvəlki nəsli vətəndaş olmalıdır. Lakin dövlət üçün bu cür lazımlı və tələsik müəyyənləşdirmədən bəzən çətinliklər mey- dana çıxır, əcdadların üçüncü, yaxud dördüncü nəslinin vətən- daş olmasına necə əmin olmaq olar. Doğrudur, leontiyalı Qorgi qismən, deyəsən çətinliyə düşdüyü üçün, qismən də istehza ilə demişdir: «bunun kimi necə ki, həvəngdəstə - həvəngdəstə düzəldən ustaların işidir, eləcə də Larisanın vətəndaşları - yaradıcıların məhsuludur» (iş bundadıır ki, axırıncılardan bəziləri larisi hazırlayanlardır)5. Lakin, əslində, burda hər şey sadədir: əgər Larisanın vətəndaşları biz yuxarıda müəyyənləşdirdiyimiz kimi, dövlətin idarə edilməsində bulunursa, onda onlar vətən- daş olardılar, çünki hec cür, ümumiyyətiə, təsəvvür etmək ol- mur ki, ilk sakinlər, yaxud dövlətin baniləri vətəndaş kişidən, ya- xud vətəndaş qadından törənib. 10. Haçan ki, kimsə vətəndaş- lıq hüququnu dövlət quruluşunun dəyişdirilməsi sayəsində alır- sa, bu halda həmin tələb daha böyük çətinliklərlə üzləşir, məsə- lən, necə ki, bünü Afinada Klisfen müstəbidlərin qovulmasından sonra etdi; o, çoxlu əcnəbiləri və qul - metekləri təbəəliyə qəbul etdi6. Bu vətəndaşlara münasibətdə məsələnin mübahisəli olması onlardan hansı birinin hüququ çatdığı və ya hüququ çat- madığı halda vətəndaş olmasında deyil, baxmayaraq ki, burada da çətinliklərlə üzləşmək olar, yəni: əgər birisi hüququ çatma- yan halda vətəndaş olursa, onda demək o, vətəndaş deyil, çünki ədalətsizlik yalana bərabərdir. Lakin biz görürük ki, bəzi- ləri hətta hüquqları çatmadan vəzifə tuturlar, amma buna bax- 86 mayaraq biz onları vəzifəli şəxslər adlandırırıq, hərçənd ki, bu, düzgün deyil. Beləcə, biz vətəndaş anlayışının bu və ya digər vəzifədən asılı olduğunu müəyyən etdik, yəni dedik ki, vətəndaş - o kəsdir ki, hər hansı bir vəzifədə bulunmuş olsun, onda və- zifə tutanları biz, şubhəsiz, vətəndaş hesab etməliyik, lakin on- ların vətəndaş olmağa hüquqları çatırmı, ya yox - bu, yuxarıda göstərilən mübahisəli məsələ ilə əlaqədardır. Bir çoxları bu və ya digər işin haçan dövlətə aid olduğuna, haçansa olmadığına cavab verməyə çətinlik çəkir; məsələn, oliqarxiyadan, yaxud istibdad üsul-idarəsindən demokratiyaya keçərkən bəziləri öhdəlikləri yerinə yetirməkdən imtina edib, bu öhdəlikləri, eləcə də bunun kimi bir çox şeyləri dövlətin deyil, müstəbiqin öz üzərinə götürdüyünü bəhanə gətirərək bəzi döv- lət quruluşlarının ümumun xeyri naminə deyil, zorakılığın nəticə- sində mövcud olduğunu göstərir. 11. Bəzilərinin demokratik surətdə idarə olunmasına baxmayaraq, oliqarxiya və istibdad üsul-idarəsi olan dövlətlərin hökumətlərinin göstərdikləri fəaliy- yət kimi, bu demokratik dövlətin hökumətinin göstərdiyi fəaliy- yət də dövlət fəaliyyəti kimi qəbul olunmalıdır. Bizim qoyduğumuz məsələ, çox güman, həll edilməsi çətin mümkün olan belə bir məsələ ilə toqquşur: hansı cəhətlər dövlətin eyni cür qalmasının, yaxud dəyişib başqa cür olmasının göstəricisidir? Ən yüngül halda bu məsələ ərazi və əhaliyə aiddir, axı təsəvvür etmək olar ki, ərazi və əhali bölünmüşdür və bir para adam ərazinin bir hissəsində, digərləri başqa hissə- sində yaşayır. Lakin bu, nisbətən sadə çətinlikdir (ona görə ki, «dövlət» sözü müxtəlif mənalarda işləndiyindən məsələni araş- dırmaq yüngülləşir). 12. Eləcə də əksər insanlar eyni bir əra- zidə yaşayırlarsa, onda hesab etmək lazımdır ki, bu bütöv döv- lətdir. Əlbəttə, iş hasarda deyil, axı bütün Peloponnessi bir divarla əhatə etmək olar. Bunun kimi Babil və hər hansı bir 87 şəhər ərazi vahidindən çox əsarətdə olan mahalı andırır: deyi- lənlərə görə Babilin alınmasından üç gün keçsə də, şəhər əha- lisinin bir hissəsinin bundan xəbəri yox idi. Lakin bu məsələyə baxılmasını gələn dəfəyə saxlamaq yaxşı olardı (dövlət xadim i dövlətin böyük-kiçikliyi, onun necə olması haqqında məsələni, eləcə də dövlət üçün bir, yoxsa bir necə xalqın məskunlaşma- sının sərfəli olduğunu diqqətdən kənarda saxlamamalıdır). 13. Elə hesab edək ki, eyni bir ərazidə eyni sakinlər məskun- laşıblar; sual olunur: nə qədər ki, onun sakinləri eyni bir nəsil- dən törəyir, onların dövlətlərini elə həmin dövlət hesab etm ək olarmı, baxmayaraq ki, həmişə bəziləri ölür, digərləri anadan olur? Çay və çeşmələrdə baş verənlər burada təkrar olunurmu? Biz bir qayda olaraq çayları da, çeşmələri də eyni adla adlan- dırırıq, hərçənd ki, suyun kütləsi fasiləsiz olaraq artıb azalır. Yoxsa bu cəhətləri nəzərə alaraq sakinləri elə həminki, dövləti isə başqa dövlət kimi qəbul edək? Əgər dövlət nə isə bir müna- sibətdirsə - o isə, məhz vətəndaşların siyasi münasibətidir ki, var - onda təbii ki, dövlət quruluşu hərgah formasını dəyişib əvvəlkindən fərqlənirsə, dövləti də həminki kimi qəbul etmək olmaz; axı xorları da biz bir-birindən fərqləndiririk - komediyada xor, faciədə xor, hərçənd ki, çox zaman bu və digər xoru eyni adamlar təşkil edir. 14. Eləcə də biz hər cür münasibəti və birləşməni, əgər onun forması mahiyyətcə dəyişibsə başqa cür adlandırırıq; məsələn, eyni səsdən ibarət olan tonallığı biz bir halda - doriya, digər halda - frigiya adlandırırıq. Əgər belədir- sə, dövlətlərin oxşarlığı əsas etibarı ilə quruluşlarının müvafiq olması ilə müəyyənləşdirilməlidir; dövlətin eyni, yaxud tamamilə başqa sakinlərlə məskunlaşmasından asılı olmayaraq onu baş- qa, yaxud həmin adla adlandırmaq olar. Dövlətin quruluşu dəyi- şərkən öhdəlikləri yerinə yetirmək və ya bunları yerinə yetirmə- mək ədalətlidirmi - bu, tamam başqa məsələdir. 88 II. 1. Bilavasitə indicə xülasə edilmiş fikirlərin ardınca hök- mən bu məsələni müzakirə etmək lazımdır: yaxşı adamın və dəyərli vətəndaşın məziyyətlərini bir-birinin eyni kimi qəbul etmək olarmı? Bununla belə, əgər bu məsələni araşdırmaq lazım gəlirsə, qabaqcadan vətəndaşın məziyyətini ümumi cəhətlərlə müəy- yənləşdirmək lazımdır. Biz deyirik ki, vətəndaşın dövlətə qarşı olan münasibəti, gəmidə olan dənizçinin qalan heyətə qarşı münasibəti kimidir. Hərçənd dənizçilər gəmidə qeyri-bərabər vəziyyətdə bulunurlar: onlardan biri avar çəkir, digəri sükanı idarə edir, üçüncüsü sükançının köməkçisidir, dördünçüsü özü- nə uyğun başqa ad daşıyır, bununla belə yəqin ki, onlardan hər birinin məziyyətinin müəyyənləşdirilməsi ayrılıqda yalnız onun özünə uyğun gələcək, lakin hər hansı ümumi müəyyənləşdirmə eyni dərəcədə hamıya aid olacaq; axı gəmi səfərində sağ-sala- mat bulunmağı bütün dənizçilər cəm halda və ayrı-ayrılıqda arzu edirlər. 2. Bu, vətəndaşlara da aiddir: onlar bir-birilərinə bənzəməsələr də, ancaq onların vəzifəsi təşkil etdiklərii müna- sibəti xilas etməkdən ibarətdir, bu münasibət isə dövlət qurulu- şudur. Buna görə də vətəndaşın məziyyəti istər-istəməz bu axırıncı ilə şərtlənir. Dövlət quruluşunun isə bir neçə forması olduğundan aydındır ki, dəyərli vətəndaşın məziyyəti, mükəm- məl məziyyət olaraq, yeganə ola bilməz, bununla belə biz kimi- sə, etdiyi bir yaxşılığa görə yaxşı adam adlandırırıq. Buradan aydındır ki, hər bir vətəndaş, adamı dəyərli edən məziyyətin olmadığı halda belə dəyərli ola bilər. 3. Amma başqa yolla, yəni ən yaxşı dövlətin quruluşu haqqında məsələnin araşdırılmasın- dan çıxarılan nəticəyə görə də bu fikrin üstünə gəlmək olar. Ə gər mövcud olan dövlətin müstəsna olaraq dəyərli adamlar- dan ibarət olduğunu fərz etsək, onda onlardan hər biri üzərinə 89 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|