A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
siz yerə tələbkarlıq göstərirlər, belə ki, onlar özlərini saxlaya bilmək vəziyyətində olmadıqda, gizlicə qanundan kənara çıxıb, nəşəli ehtiraslara uyurlar. 17. Heront hökumət nümayəndələri ilə də iş pisdir. O nlar - nəcib şəxslərdirsə və aldıqları tərbiyəyə görə mükəmməl adamlara məxsus olan keyfiyyətlərə malikdilərsə, onda hətta şübhə belə yaransa ki, onlar həmişə vacib olan işləri həll edir- lər, hər kəs dərhal onların dövlət üçün xeyrini təsdiq edəcək, axı bədən kimi ağıl da qocalmış olur. Amma əgər herontların tərbiyəsi elə olsa ki, qanunvericinin özü onları mükəmməl xa- dimlər hesab etməyib, onlara inamsızlıq göstərmək fikrinə düş- sun, onda herontlar dövlət üçün təhlükəsiz olmayacaq. 18. Bu vəzifəni tutan adamlar pula satılan olur və razı salındıqda tez- tez dövlətin işlərini qurban verirlər. Buna görə yaxşı olardı ki, onların üzərindən heç bir nəzarət götürülməsin, indinin özündə isə bu, məhz belədir. Doğrudur, eforatların bütün vəzifəli şəxs- lərə nəzarət etməsinə etiraz etmək olar. Amma eforatlara da ta- mamilə böyük üstünlük verən bu cəhətdir, həm də nəzarətin özünün həyata keçirilmə üsulu, bizim fikrimizcə, başqa cür olmalıdır. Üstəlik, herontların ləyaqətlərinə görə seçilmə üsulu da uşaqsayağıdır; bu da düz deyildir ki, bu vəzifəyə şərəfyab ol- mağa cəhd göstərən adam, buna özü çalışır, halbuki dəyərli şəxsin bunu istəyib-istəməməsindən asılı olmayaraq vəzifə tut- ması vacibdir. 19. Hal-hazırda isə digər işlərdə olduğu kimi döv- lət quruluşu barədə də, görünür ki, qanunvericidə bir fikir üstün- lük təşkil etmişdir: o, vətəndaşlarda şöhrətpərəstliyə həvəs oyatmağa çalışmışdır və herontların seçki işində də bundan isti- fadə etmək istəyir. Axı heç kim şöhrətpərəst olmadan vəzifə tut- mağa çalışmayacaq. Amma ki, cinayətlərin böyük əksəriyyətini də adamlar, məhz şüurlu surətdə şöhrətpərəstlik və tamah- karlıq üzündən törədirlər. 70 20. Çar hakimiyyəti haqqında - bunun dövlət üçün yaxşı olub-olmamasına dair söhbət başqa yerdə aparılacaq. Amma bu yöndə iş hər halda onda yaxşı olardı ki, hər bir lakedemon çarı onun həyat tərzinə verilən qiymətə görə çar elan olunsun31. Bununla belə aydındır ki, qanunvericinin özü çarları mükəmməl- ləşdirməyin mümkünlüyünə ümid etmir, hər halda o, inanmır ki, onlar lazımi qədər şanlı xadimlərdir. Bax buna görə də müşa- yiətçi sifəti ilə onların şəxsi düşmənlərini onlarla birlikdə gön- dərirdilər və haçan ki, çarlar arasında hesablaşma başlayırdı, bunu dövlətin xilası hesab edirdilər. 21. Fiditiya adlanan sissitiyaların yaradılıb qanuna salın- masını da düzgün hesab etmək olmaz. Bunun yaradılması üçün Kritdə olduğu kimi vəsaiti ən öncə dövlət verməlidir. Lakede- monlularda hər kəs haqq verməyə borcludur, baxmayaraq ki, bəziləri ifrat kasıbçılıq üzündən bu cur xərclərin qarşısında dur- maq vəziyyətində deyil, belə ki, nəticə qanunvericinin məqsə- dinin əksinə alınır. Axırıncı istəyir ki, sissitiya sistemi demokratik olsun, lakin mövcud qanunlar buradakı demokratiyanın qarşısını alır. Axı çox kasıb adamlar üçün sissitiyalarda iştirak etmək asan deyil, bununla belə irsən keçən təsəvvürlərə görə bun- larda iştirak etmək vətəndaş olmağın göstəricisidir, zira bu haq- q/ ödəmək vəziyyətində o lm a ya n la r və tə n d a ş hüququndan istifadə etmirlər. 22. Navarxlar haqqında qanuna gəldikdə isə onu artıq başqaları da məzəmmət edirdilər32 və bu məzəmmət tamamilə əsaslı idi: o, qisasçılığa səbəb olur; əslində, əvəzedilməz sər- kərdələr olan çarlarla bərabər navarxlar az qala ikinci çar səla- hiyyətini daşıyır. Spartalı qanunvericinin əsas məqsədini sərkiləmək də olar, necə ki, Platon «Qanunlar»da rəyini bildirmişdi: bütün qa- nunların hamısı yalnız məziyyətlərin bir hissəsi üçün, məhz 71 hərbdə göstərilən qəhrəmanlıqlar üçün nəzərtə tutulub, çünki bu, üstünlüyə nail olmaq üçün sərfəlidir. Buna görə onlar nə qə- dər müharibə aparırdılar dözdülər, hegemonluğa nail olarkən isə ölməyə başladılar; onlar asudə vaxtdan istifadə edə bilmir- dilər, hərb işindən daha yüksək məşğuliyyətləri də yox idi. 23. Digər xəta da bundan geri qalmır: onların fıkrincə, insanların əldə etmək istədikləri rifaha daha çox məziyyətlərin köməkliyilə yetmək olur, nəinki əksikliklərlə və bunda onlar tamamilə haq- lıdırlar, amma o yaxşı deyil ki, bu rifahı onlar məziyyətdən üstün tuturlar. Spartiatda dövlətin maliyyə işləri də pisdir; haçan ki, dövlətə böyük müharibələr aparmaq lazım gəlir, onun xəzinəsi boşalır və bura az pul daxil olur, amma torpaq mülkiyyətinin bö- yük hissəsi spartiatların əlində cəmləşdiyindən, onlar vergi ödə- məkdə bir-birlərinə nəzarət etmirlər. Nəticə də qanunvericinin nəzərdə tutduğu mənfəətin əksinə oldu, dövləti pul vəsaiti sarı- dan kasıb etdi, ayrı-ayrı şəxsləri isə - tamahkar. Lakedemon dövlət quruluşu haqqında kifayət qədər söylənilib; biz töhmətə daha çox nə layiqdirsə onu da qeyd etdik. VII. 1. Krit dövlət quruluşu Lakedemon dövlət quruluşuna yaxındır. Onun bəzi cizgiləri pis deyil, bununla belə o, özünün əksər cəhətləri ilə geri qalır, ehtimal ki, - bu rəvayətlərdə də təsdiq olunur - Lakedemon dövlət quruluşu özünün əksər cəhətləri ilə kritdəkinə bənzəyirdi, bu da məlumdur ki, köhnə təsisatlar sonrakılardan əksəriyyətcə daha az təkmil idi. Rəva- yətə görə, çar Xarillin qəyyumluğundan imtina etdikdən sonra səyahətə çıxan Likurq, onda öz vaxtının böyük hissəsini əsir kimi Kritdə keçirmişdi. İş bundadır ki, Liktın sakinləri Lakede- mondiyanın kolonisti idi; haçan ki, onlar koloniyanı təşkil 72 ətməyə getmişditər, onda oranın sakinlərindən onlarda mövcud olan qanunların hamısını əxz etmişdilər. 2. Krit adası elə bil ki, yaranışından Yunanıstan üzərində ağalıq üçün təyin edilmişdi və onun coğrafi vəziyyəti də əladır: onun dənizlə əlaqəsi vardır ki, bunun da ətrafında, demək olar, ellikcə yunanlar məskunlaşıblar; bir tərəfdən Peloponnes, digər tərəfdən - Asiya ilə, yəni Tripolis vilayəti və Rodosla onun ara- sında az məsafə var. Buna görə Minos da dəniz üzərində öz hakimiyyətini möhkəmlətdi, adalardan isə bəzilərini özünə tabe etdi, digərlərini məskunlaşdırdı, nəhayət, o, Koriekada öz hə- yatına son qoymamışdan öncə Siciliyaya hücum etdi. 3. Krit və Lakedemon qaydaları arasındakı oxşarlıq aşağıdakılardan iba- rətdir: spartiatlar üçün torpağı ilotlar becərirlər, kritlilər üçün - perieklər; spartiatlarda da, kritlilərdə də sissitiyalar mövcuddur, bunların ilk vaxtlar lakedemonlularda fıditiya, kritlilərdə isə andriya adlandırıimaması açıq-aydın sübut edir ki, bunlar ora- dan əxz edilib. Bundan başqa həm də siyasi quruluş: o səlahiy- yət ki, eforatlarda vardır, beləsinə Kritdə kosma adlandırılanlar malikdirlər; fərq yalnız bundadır ki, eforatların sayı-beş, kosma- ların sayı — ondur. Herontlar o herontlara uyğundur ki, beləsini kritlilər şura adlandınrlar. Əvvəllər çar hakimiyyəti də mövcud idi, lakin kritlilər bunu ləğv etdilər; müharibə zamanı başçılıq et- mək isə onlarda kosmalara aid olan məsələdir. 4. Xalq məcli- sində hamı iştirak edir, lakin xalq məclisinin heç bir şeydə müs- təqil qərar qəbul etməyə hüququ yoxdur, yalnız herontların və kosmaların qənaətlərini təsdiq edir. Sissitiyalarla bağlı iş kritli- iərdə lakedemonlulara nisbətən yaxşı qurulub. Lakedemonda hamı elliklə lazımi haqqı ödəməlidir, əks halda yuxarıda deyil- diyi kimi qanun onun vətəndaş hüququnu əlindən alır; Kritdə sissitiyalar daha çox ümumxalq xarakteri daşıyır: dövlətin götür- düyü bütün məhsuldan, heyvanların artımından, bütün gəlirlər- 73 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|