A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
dır? Bundan başqa əkinçilərin dövlət üçün nə faydası v a r? Sənətkarlar olmalıdır, çünki hər bir dövlətin onlara ehtiyacı v a r və onlar digər dövlətlərdəki kimi öz sənətlərindən əldə e td ik lə ri gəlirlə yaşaya bilirlər. Əkinçilərsə yalnız o halda qanun ə sa sın - da dövlətin bir hissəsini təşkil edə bilərlər ki, onlar silah g ə z d ir- mək ixtiyarına malik olanları ərzaqla təmin etsinlər; b u n u n la belə Hippodamın təklifi ilə əkinçilər öz torpaq sahələrinə xü su si mülkiyyət hüququ əsasında sahibdirlər və bu sahələri şəxsə n özləri üçün becərməlidirlər. 7. Üstəlik, əgər dövlət m üdafiəçiləri dövlət ərazisinin bu hissəsini özləri becərib, buradan yaşam aq üçün vəsait əldə edəcəklərsə, onda hərbçilər, qanunvericinin istədiyi kimi, əkinçilərdən fərqlənməyəcəklər. Əgər torpağı özlə- ri üçün becərənlərdən və hərbçilərdən fərqlənən hər hansı di- gər adamlar da olsa, onda dövlətdə heç bir işdə iştirak etm ə- yən, vətəndaşlığa yabançı, əhaiinin yeni dördüncü hissəsi əm ə- lə gələcək. Əgər işi elə qurmaq olsaydı ki, eyni adamlar həm özlərinin sahələrini, həm də dövlətə məxsus olan sahələri be- cərsinlər, onda əvvələn, ayrıca adamın torpağı becərməsi nəti- cəsində o miqdarda ərzaq əldə olunmayacaq ki, bu, iki ailəyə kifayət etsin, ikincisi, nə üçün də həmin ayrıca şəxslər özlərinə ərzaq əldə etməsinlər və bunu, bilavasitə öz torpaqlarından hərbçilərə pay verməsinlər? Bütün bunlarda dolaşıqlıq az deyil. 8. Məhkəmə istintaqı haqqında olan qanun da yaxşı vəziy- yətdə deyil. Ona görə qanundakı hökmün bölmələrdən ibarət olması lazımdır, halbuki ittihamnamə sadə yazılıb: bu surətlə, hakim münsifə müraciət edir. Bu cür qayda tretey istintaqı za- manı həyata keçirilə bilər, hətta trerey hakimləri bir neçə nəfər olduğu halda belə, çünki onlar hökm haqqında qarşılıqlı razılığa gələ bilərlər. Lakin məhkəmələrdə belə bir qaydaya yer yoxdur, əksinə, əksər qanunvericilər tədbir görürlər ki, hakimlər öz qə- rarlarını bir-birinə deməsinlər. 9. Bundan başqa, məgər hökmdə 62 o halda dolaşıqlıq olmayacaqmı, haçan ki. hakimin fikrincə müt- təhim iddiaçının tələb etdiyini yox, gərək müəyyən məbləği ödəsin. Axırıncı ondan iyirmi mina18 tələb edir, bir başqa hakim isə ondan on mina almaq qərarını çıxarır (yaxud hakim böyük məbləğ kəssə də, az cərimə alınır), digəri - beş mina, üçüncü- sü - dörd (hakimlər də açıq-aydın bu surətlə fərqlənirlər); yaxud bəziləri bütün məbləğin ödənməsi üçün qərar çıxarır, digərləri isə heç nə kəsmir. Onda səslərin sayı hecə hesablanmalıdır? Üstəlik heç kim hakimi, madam ki, o, şərtsiz bəraət verir, yaxud ittiham edir, əgəryazılan şikayətlər də sadəcə olaraq qaydasın- dadırsa, qanunu pozmağa təhrik etmir; bəraət hökmü çıxarmaq o qərara gəlmək deyil ki, müttəhim heç nə verməməlidir, təkcə ona görə ki, o, iyirmi mina borclu deyil; fəqət müttəhimin iyirmi mina borclu olduğuna əmin olmaya-olmaya yenə də ittihamedi- ci hökm çıxaran hakim andını pozur. 10. Dövlət üçün faydalı nə isə düşünən adamların hörmətə, şan-şöhrətə layiq görülməsinə gəldikdə isə bunu da qanuna sal- maq təhlükəsiz deyil. Bu cür təkliflər yalnız üzdə gözəl görünür, amma həqiqətdə yalançı donoslara və hətta vəziyyətdən asılı olaraq dövlət quruluşunun sarsılmasına gətirib çıxara bilər. Bu- nunla belə bu, artıq o biri məsələ ilə toqquşduğundan ayrıca mü- zakirə edilməlidir. iş ondadır ki, bəziləri tərəddüd edirlər, görən atalardan qalma qanunlar, hətta hər hansı bir təzə qanun möv- cud olandan yaxşı olduqda belə, dövlət üçün zərərlidir, yoxsa xe- yirli19. Buna görə də yuxarıda göstərilən təkliflə dərhal razılaşmaq asan deyil, ələlxüsus onda ki, mövcud olan quruluşu dəyişmək sərfəli deyil; ola bilər ki, kimsə guya ümumun rifahı naminə qa- nunların, yaxud dövlət quruluşunun ləğvi haqqında təklif versin. 11. Bir halda ki, biz bu mövzunu xatırladıq, onda bunun üzərində bir qədər dayanmaq düzgün olardı. Məsələnin həlli, biz dediyimiz kimi, çətinlik törədir. Dəyişiklik yaxşı kimi görünə 63 bilər. Doğrudan da bu, biliyin digər sahələri üçün xeyirlidir, m ə - sələn, tibbdə bu, əcdadlarda olduğu ilə müqayisədə irəli doğru inkişaf etdikdə, həmçinin gimnastikada və ümumiyyətlə, bütün incəsənət və elm sahələrində. Siyasəti də bu sıraya aid etm ək lazım olduğundan, yəqin ki, onda da məsələ elə bu curdur. Gerçəkliyin özü, demək olar, bu müddəanı təsdiq edir: axı çox- dankı qanunlar olduqca sadədir və barbar qanunlarını xatırladır. 12. İbtidai dövrlərdə yunanlar silahla gəzirdilər, bir-birindən özləri üçün satın arvad alırdılar, haradasa saxlanılan köhnə qanunlar, ümumiyyətlə, böyük sadədilliyi ilə fərqlənir. Məsələn, Kimdə20 qətlə dair qanun belədir: əgər ittihamçı özünün qohum - ları arasından müəyyən sayda qətl faktını təsdiqləyən şahid göstərsə, onda müttəhim bununla qətlin günahkarı sayılır. Ümu- miyyətlə isə, bütün insanlar müqəddəs yazılara deyil, yaxşı şeyə can atırlar; necə ki, ilk insanlar- onlartorpaqdanmı əmələ gəlmiş- lər, yaxud hansısa bir bədbəxtlikdən qurtulmuşlar - adi, özü də yüksək təfəkkür qabiliyyəti olmayan insanlara bənzəyirlər, bir növ torpaqdan əmələ gəlmişlər barəsində deyildiyi kimi, onların hökmü altında qalmaq ağılsızlıq olardı. Üstəlik, yazılmış qanunları dəyi- şilməz halda saxlamaq yaxşı olmazdı: digər sənətlərdə olduğu kimi dövlət quruluşunda da hər şeyi yazılı surətdə dəqiqliklə ifadə etmək mümkün deyil. Axı qanunları istər-istəməz ümumi, insanın fəaliyyətini isə fərdi formada şərh etmək lazım gəlir. Buradan aydın olur ki, bəzi qanunları arabir dəyişmək lazımdır. 13. Amma digər tərəfdən bu iş, görünür ki, çox ehtiyatlı olmağı tələb edir. Əgər qanunun düzəlişi cüzi yaxşılaşma üçündürsə, qazanılmış bu vərdişləsə rahatca qanunu dəyişdirmək məqbul deyilsə, onda aydındır ki, həm qanunvericilərin, həm də vəzifəli şəxslərin bu və ya digər günahlarını bağışlamaq daha yaxşıdır: əgər mövcud qaydalara riayət etməmək bir adət halını alsa, dəyişmiş qanunların xeyirdən çox ziyanı olacaqdır. 64 14. Həmçinin, məsələn, sənət sahəsindən iqtibas gətir- mək aldadıcıdır. Sənəti dəyişdirməklə qanunu dəyişdirmək eyni-eyni şeylər deyil. Axı qanunun mövcud olan adətlərin ək- sinə məcbur etdirmək gücü yoxdur; bu, yalnız zaman dolandıq- ca həyata keçir. Beləliklə, mövcud qanunları digərləri ilə dəyiş- dirmək ağılsızlıqdır, yeniləri - qanunun güclü surətdə zəifləməsi deməkdir. Bundan başqa əgər qanunlar dəyişikliyə məruz qalır- sa, onda ortalığa yenə sual çıxır, bütün qanunlarmı və hər hansı dövlət quruluşumu? Hər yoldan keçənə, yoxsa [bu və ya digər- lərinə] müəyyən [şəxslərə] qanunu dəyişdirməyə imkan vermək olarmı? Axı bunlar heç də eyni-eyni şeylər deyil. Biz bu məsələ- ni araşdırmağı saxlayaq, bunu başqa vaxta qədər təxirə salaq. VI. 1. Lakedemon və krit dövlət quruluşlarının müzakirəsi zamanı, demək olar, bütün dövlət quruluşlarındakı kimi iki cəhəti araşdırmaq lazımdır: birincisi, onların qanunları ən yaxşı dövlət quruluşuna uyğun gəlirmi, ya yox, ikincisi, bu qanunlar onlarda olan quruluşun özünün canı və əsas xarakteri ilə bir ziddiyyət təşkil edirmi. 2. Hamı tərəfindən qəbul edilib ki, çox gözəl quruluş istəyən dövlətdə vətəndaşlar ən zəruri şeylərin qayğılarından azad olmalıdırlar. Lakin bunu necə həyata keçirməyi aydınlaşdır- maq çətindir. Axı fessal penestləri fessaliyalılara qarşı tez-tez qiyam qaldırmışdılar, eləcə də ilotlar spartiatlara qarşı (onlar san- ki haçan özlərinə bədbəxtlik üz verəcəyindən çəkinirdilər). 3. La- kin kritlilərdə heç zaman buna bənzər şeylər baş verməmişdir. Bunu onunla izah etmək olar ki, Kritdə qonşu olan şəhərlər, hətta bir-biriləri ilə dava etsələr də, heç zaman qiyamçılarla ittifa- qa girməmişlər, çünki bu, özlərinin periekləri21 olduğuna görə onların özlərinə ziyan yetirə bilərdi. Əksinə, spartiatlarla bütün qonşuları düşmənçilik edirdilər: həm arqoslar, həm messenslər, həm arkadlılar. Penestlərin fessaliyalılara qarşı ilk qiyamları, 65 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|