A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
lakin bu axırıncıları kimsə, ümumiyyətlə, çətin ki, dövlət quruluşu hesab etsin, əgər onlar dövlət quruluşu hesab edilsə, onda ha- mısından pisi sayılacaq. Beləliklə, kimlər ki, bir neçə formanı qarışdırır, onlar doğru mühakimə yürüdürlər, çünki o dövlət quruluşu ki, digər formalarla birləşdirilir, həqiqətən, yaxşıdır. Daha sonra, bu dövlət quruluşu belə məlum olur ki, heç bir monarxiyanın əsas prinsiplərini deyil, özündə yalnız oliqar- xiya və demokratiyanın əsas prinsiplərini ehtiva edir, həm də nəzərə almaq lazımdır ki, bu, daha çox oliqarxiyaya meyllidir. Bu, vəzifəli adamların təyin olunması üsulundan daha aydın görünür: onda ki, onlar qabaqcadan seçilmiş şəxslər içərisin- dən püşklə təyin olunurlar, bu quruluş hər iki dövlət quruluşu ilə yaxınlaşır, amma onda ki, yalnız böyük əmlak senzinə10 malik olanlar xalq yığıncaqlarında iştirak etməyə borcludurlar, vəzifəli şəxsləri təyin etməli və ümumiyyətlə, dövlət işləri ilə məşğul olmalıdırlar, başqaları isə bundan kənarlaşdırılır - bütün bunlar oliqarxiyaya uyğun gəlir, eləcə də ona cəhd göstərilir ki, vəzifəli adamların əksər hissəsi, varlı adamlardan təyin edilsin, ən yüksək vəzifələrə isə ən yüksək mülkiyyət senzinə malik oianlar yerləşdirilsinlər. 12. Şuranın komplektləşdirilməşi üsulunu da o, oliqarxiya- sayağı qanuniləşdirir: seçkilərdə mütləq hamı iştirak edir, lakin yalnız birinci mülkiyyət təbəqəsindən olan adamlar seçilir, son- ra təzədən bu qayda ilə ikincidən, daha sonra - üçüncüdən se- çilir; lakin seçkilərdə üçüncü və dördüncü təbəqələrin adamları- nın hamısı iştirak etməyə bilər, bununla belə dördüncü təbəqə- dən olanların seçkilərdə iştirakı yalnız birinci və ikinci təbəqənin adamları üçün lazımdır. Sonra o, göstərir ki, bu yolla seçilənlər gərək hər təbəqədən bərabər sayda təyin edilmiş olsun. Bu qayda üzrə aparılan seçkilərdə aydındır ki, yüksək mülkiyyət təbəqəsinə mənsub olanlar çoxluq təşkil edəcək, həm də ən 54 yaxşıları, bu işdə məcburilik olmadığından, xalq içərisindən bəzi adamlar seçkilərdə iştirak etməyəcəkdir. 13. Bu formada olan dövlət quruluşunun demokratiya və monarxiyanın vəhdətinin əsas prinsiplərini özündə təmsil etmə- yəcəyi yuxarıda göstərilənlərdən aydındır və bundan sonra deyilənlərdən, haçan ki, biz buna oxşar dövlət quruluşlarını araşdırmaq üzərinə gələcəyik, daha da aydınlaşacaq. Vəzifəli şəxslərin seçilməsi üzərinə gəldikdə isə bunu qeyd etmək la- zımdır ki, haçan seçkilər qabaqcadan nəzərdə tutulan namizəd- lərlə baş verirsə vəziyyət çətinləşir: əgər müəyyən qədər, hətta çox olmayan sayda adam öz aralarında razılığa gəlmək istəsə, onda seçkilər həmişə onların istədikləri kimi başa çatacaq. «Qanunlar»da dövlət quruluşu haqqında təsvir edilənlər bundan ibarətdir. IV. 1. Bir yandan ayrı-ayrı şəxslər, digər yandan isə filo- soflar və dövlət xadimləri tərəfindən təklif olunan başqa dövlət quruluşu layihələri də vardır. Bütün bu layihələr o biri ikisinə nisbətən dövlət həyatının əsasını təşkil edən mövcud dövlət qu- ruluşlarına daha yaxındır. Heç kəs uşaq və qadınların ümumi olması və qadın sissitiyaları kimi yenilikləri daxil etməyib11, ək- sinə, bütün bu layihəiər daha çox həyatın tələbi kimi üzə çıxır. Bəzilərinə mülkiyyətə dair daha əhəmiyyətli əla qayda təqdim etmək təklif olunur, çünki onlar bildirirlər ki, adətən, hamı, məhz bu cür işlər xüsusunda çəkişməyə başlayır. Buna görə də Xalke- donlu Faley12 bu barədə birinci olaraq belə bir təklif vermişdir: vətəndaşların xüsusi torpaq sahəsi bərabər olmalıdır. 2. Onun fikrincə, dövləti təşkil edən vaxtda bu işi həyata keçirmək çətin deyil, hərçənd ki, mülkiyyəti tənləşdirməyi mümkün qədər tez, məhz bu tərzdə etmək lazımdır: varlılar gərək cehiz versinlər, amma onu almasınlar; kasıblar isə cehiz vermir, ancaq onu alır. 55 Platon «Qanunlar»ı yazarkən hesab edirdi ki, mülkiyyətin artmasına müəyyən həddə qədər yol vermək olar, yəni: vətən- daşlardan heç kimə mülkiyyəti, ə w ə l deyildiyi kimi, mövcud olan ən kiçik mülkiyyətdən beş dəfədən çox artırmağa icazə verilməməlidir. 3. Bu cür şeylərin qanuna salınmasını ona görə nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, (hal-hazırda bu nəzərdən qa- çırılır), mülkiyyətin həddi müəyyən edilərkən, həmçinin uşaqla- rın sayını da müəyyənləşdirmək lazımdır: axı uşaqların sayı əgər mülkiyyətin miqdarından artıq olacaqsa, onda qanun [pay- ların bərabərliyi] hökmən öz gücünü itirəcək, bundan əlavə həm də o pis olacaq ki, varlıların çoxu kasıblaşacaqdır, axı güman etmək olmaz ki, bu cür adamlar qaydaların dəyişdirilməsinə cəhd göstərməyəcəklər. 4. Mülkiyyətin dövlət münasibəti üçün əhəmiyyət daşıdığını - görünür ki, bəzi keçmiş qanunvericilər də açıq-aydın başa düqmüşdülər. Beləcə, məsələn, Solon qa- nun təsis etmişdir ki, (bu başqalarında da mövcuddur) bu, istə- nilən qədər torpaq əldə etməyi qadağan edir. Eyni qaydada qa- nun mülkiyyətin satışını qadağan edir; məsələn, lokrlarda13 mövcud olan qanun, əgər adam sübut edə bilməsə ki, ona açıq-aşkar fəlakət üz verib, mülkiyyətin satışını qadağan edir. Həmçinin çoxdankı torpaq sahələrinin saxlanması haqqında qanun var, bu qanunun Levkadda ləğvi ona gətirib çıxardı ki, burdakı dövlət quruluşu həddindən artıq demokratikləşdi: mə- lum oldu ki, canfəşanlıqla vəzifə əldə etmək açıq-aşkar senzsiz də mümkünmüş. 5. Gəlin mülkiyyətin bərabər olmasının müm- künlüyünü zənn edək; bu halda mülkiyyət ya həddindən artıq böyük olacaqdır ki, bu dəb-dəbəyə gətirib çıxaracaq, ya da, əksinə, son dərəcə az olacaqdır ki, bu yaşayışı çox kasıblaşdı- racaqdır. Buradan aydın olur ki, qanunvericiyə daha mülkiyyəti tənləşdirmək kifayət deyil; o, nəsə orta bir məxrəcə gəlməlidir. Lakin hətta kimsə əgər hamı üçün mülkiyyəti orta həddə müəy- 56 yənləşdirsəydi, yenə b unun h e ç bir xe yri olm ayacaqdı, çünki mülkiyyətdən çox, insanda olan tamahı tarazlığa gətirmək la- zımdır. Buna isə o halda nail olmaq mümkündür ki, vətəndaşlar qanunlar vasitəsi ilə lazım olan kimi tərbiyələnsinlər. 6. Buna Faley, ola bilsin, deyərdi ki, o da bu müddəa ilə razıdır, çünki onun fikrincə də dövlətlərdə bərabərçiliyin həyata keçməsinə iki cür münasibət göstərmək lazımdır: mülkiyyətə yi- yələnməyə münasibət və tərbiyəyə münasibət. Lakin bu tərbi- yənin nədən ibarət o l masını göstərmək lazımdır, əgər desək ki, hamının tərbiyəsi eyni olacaq, onda bu heç bir xeyir verməyə- cək. Bu, hamı üçün eyni ola bilər, lakin buna yiyələnən vətən- daşlar hər halda acgözlüklə pula, yaxud şan-şöhrətə, yaxud da hər ikisinə birlikdə can atacaqlar. 7. Bundan əlavə insanlar yalnız əmlak bərabərsizliyinə görə deyil, həm də olduqları qeyri-bərabər mənsəbə, rütbəyə görə qısas almağa başlayırlar. Qısasçılıq isə göstərilən hər iki halda ziddiyyət təşkil edir. Kütlə qısasçılığa əmlak bərabərsizliyi ucbatından başlayır, ziyalı adamlar isə - mənsəbə, rütbəyə görə, buna da o vaxt gedirlər ki, onları hamı ilə eyniləşdirirlər. Bu barədə də deyilir: «Eyni bir rütbə həm qorxaqlara, həm də cəsurlara verilir». Adamlar bir-birinə qarşı yalnız ən zəruri şey- lər üstündə ədalətsiz hərəkət etmirlər (Faley buna tədbir kimi mülkiyyəti bərabərləşdirməyi nəzərdə tuturdu, belə ki, heç kəsə soyuqdan, yaxud kasıbçılıqdan oğurluq etmək lazım olmayacaq- dı), həmçinin də ona görə ki, şad-xürrəm yaşasınlar və öz arzu- larını həyata keçirsinlər. Əgər onlar ən vacib ehtiyaclarından daha çox şey arzu etsələr, onda onlar, məhz özlərinin bu arzularını təmin etməkdən ötrü başqalarını incidəcəklər. 8. Bu üç pis şeyə qarşı hansı çarə köməklik göstərə bilər? Bir çoxları - kiçik mülkiyyətə və işə malikdir, digərləri qənaətkardır; üçün- cülərə gəldikdə isə əgər kimsə öz-özünü şad görmək istəyirsə, 57 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|