A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
ona yalnız bir vasitəyə - fəlsəfəyə müraciət etmək lazımdır, çünki digər vasitələrə yetişmək üçün insanların köməyi tələb olunur. Ən böyük cinayətlər ən zəruri şeylərə görə deyil, bol- luğa can atmaq üstündə baş verir; məsələn, ondan ötrü zalım hökmdar olmurlar ki, soyuqdan qorunsunlar, buna görə də bö- yük ehtiram o adama göstərilmir ki, o, orğunu öldurub, o adam a göstərilir ki, o, zalım hökmdarı məhv edib. Beləliklə, Faleyin tək- lif etdiyi dövlət quruluşu yalnız kiçik ədalətsizliklərə qarşı m üda- fiəni təmin edə bilər. 9. Üstəlik o, öz dövlətini elə təşkil etmək arzusundadır ki, qarşılıqlı münasibətdə bulunan vətəndaşlar çox gözəl yaşasın- lar. Lakin, axı qonşularla və bütün yadlarla da münasibəti nə- zərdən qaçırmaq olmaz. Bunun ardınca hökmən dövlət qurulu- şunda hərbi qüvvə də nəzərə alınmalıdır, lakin o, bu haqda, eləcə də [dövlətin] maddi imkanları haqda heç nə deməyib. Bu- nunla belə lazımdır ki, bu axırıncılar dövlətin təkcə daxili tələbat- ları üçün deyil, həmçinin lazım olan halda onu xarici təhlükələr- dən qorumağa da kifayət etsin. Buna görə də dövlətin maddi imkanları elə olmalıdır ki, bunlar kənardan daha güclü qonşular- da tamahkarlıq oyatmasın, vəsaitə malik olanlar isə basqın et- miş düşmənləri dəf etmək iqtidarında olmasınlar; digər tərəf- dən, bu vasitələr o qədər olmalıdır ki, miqdarca və keyfiyyətcə eyni qədər vəsaitlərə malik olan dövlətlərlə müharibədə davam gətirmək mümkün olsun. 10. O, bu barədə heç bir müəyyən göstəriş verməyib; bununla belə mülkiyyətə hansı miqdarda yiyələnməyin də daha sərfəli olduğunu nəzərdən qaçırmaq olmaz. Bəlkə də ən yaxşı hədd bu ola bilərdi ki, daha güclülər qazanc əldə etmək üçün apardıqları hərbi işlərdən xeyir tapma- yaydılar, müharibələrdən də o qədər itirəydilər ki, bu vəsaitləri geri qaytarmaq mümkün oimayaydı. Məsələn, Avtofradat Atar- neyi mühasirəyə almaq istəyərkən Evbul ona təklif etmişdi ki, 58 düşünüb görsün bu istehkamı o, nə qədər vaxta ala bilər və bununla bərabər mühasirə ilə bağlı xərcləri hesablasın və Atarneyi az məbləğə tərk etməyə razılıq versin. Bu təklifi dü- şündükdən sonra Avtofradat mühasirədən əl çəkmək fıkrinə gəldi14. 11. Beləliklə, mülkiyyətin bərabər olması vətəndaşların qarşılıqlı münasibəti baxımından müəyyən dərəcəyə qədər sərfəli görunur, onlar arasındakı narazılıqları aradan götürür, amma ümumiyyətlə desək bu, əsla böyük əhəmiyyət daşımır. Axı istedadlı adamlar ola bilsin ki, bu cür bərabərçiliyi özlərinə layiq sanmayıb bundan hiddətlənsinlər; buna görə də onlar tez- tez qiyamların səbəbkarları olurlar. Bununla belə insanın gözləri doymur: əvvəl onlara iki xırda gümüş pul kifayət edir, haçan ki, buna öyrəşirlər, onlara həmişə daha çox lazım olur, beləcə də axıra qədər. İş bundadır ki, zatən insanların istəyi hədsizdir və əksər adamların da həyatı bu istəklərin təmin edilməsi üçün sərf olunur. 12. Bütün bunlarda iş əsasən - mülkiyyəti bərabərləşdir- məkdən çox, bunu elə təşkil etməkdir ki, heç zaman ləyaqətli insanlar çox şey arzu etməsinlər, ləyaqəti olmayanların isə bu- na imkanları olmasın; bu, o halda ola bilər ki, bu axırıncıları aşa- ğı mövqedə qoysunlar, lakin incitməsinlər. Bununla belə Faley mülkiyyətin bərabərliyini düzgün müəyyənləşdirməyib: o, yalnız torpaq mülkiyyətini bərabərləşdirib, lakin var-dövlət axı həm də qullardan, mal-qaradan, puldan və necə deyərlər, hərəkətdə olan müxtəlif mülkiyyət əşyalarından ibarətdir. Beləliklə, bu işi belə qoymadan, bunların hamısını ya bərabərləşdirmək, ya da hansısa bir orta məxrəcə gətirməyə cəhd göstərmək lazımdır. 13. Faleyin təsis etdiyi qanunlardan aydın olur ki, əgər bütün sənətkarlar dövlətin qulları olsalar və əhalinin vətəndaş hissə- sində artım olmasa, o, kiçik dövlət quruluşunu nəzərdə tutur. A m m a əgər onlar dövlətin qulları olsalar gərək ictimai işlərlə 59 məşğul olsunlar, bu isə Epidamnedə mövcud olana, yaxud vaxtı ilə Diofantın15 Afinada tətbiq etmək istədiyi işə bənzəyir. Bütün yuxarıda göstərilənlərin əsasında hər kəs təyin edə bilər ki, Faley özünün təklif etdiyi dövlət quruluşunda nəyi yaxşı deyib, nəyi yox. V. 1. Miletdən olan Yevrifondun oğlu Hippodam16 (o, polis- lərin ayrılması fikrini irəli sürmüş, Pireyi planlaşdırmışdır: o, ümumiyyətlə, həyatda şöhrətpərəstliyi ilə seçilirdi, son dərəcə qeyri-adi adam idi, belə ki, bəzilərinə elə gəlirdi ki, o öz qalın saçları və qiymətli zinət əşyaları, həmçinin yalnız qış vaxtı deyil, həm də yay vaxtı sadə və isti geyimi ilə çox məşğul olur və özünü bütün şeylərin təbiətindən başı çıxan alim kimi göstər- mək istəyir) dövlət işində çalışmayan adamlar içərisindən birinci olaraq ən yaxşı dövlət quruluşu haqqında nə isə deməyə cəhd göstərib. 2. O, əhalisinin sayı on min olan üç hissəyə bölunmuş dövlət layihələşdirib: birincini sənətkarlar təşkil edir, ikincini - əkinçilər, üçüncünü - silahlı dövlət müdafiəçiləri. Dövlətin ərazi- si də, həmçinin üç hissəyə bölünür: müqəddəs, ictimai və xüsu- si. Müqəddəs - odur ki, mədaxildən təsis edilmiş dini ayinlər üçün göndərilsin; ictimai - odur ki, mədaxildən dövlət müdafiə- çilərinin olması üçün vəsait alınsın; üçüncü əkinçilərin şəxsi mülkiyyətinə daxildir. Onun fikrincə qanunlar da yalnız üç cür olur, çünki məhkəmə işləri üç cür cinayətdən (təhqirdən, zədə- lənmədən, ölümdən) törəyir. 3. O, bir ali divanxana da təsis et- məyi təklif edirdi ki, iddiaçıların fikrincə, düzgün həll edilməyən bütün təhqiqat işləri burada keçirilməlidir; bu divanxana seçki yolu ilə təyin edilmiş müəyyən sayda ağsaqqallardan ibarət olmalıdır. Onun fikrincə, gərək məhkəmədə çıxarılan qanunlar daş göndərmə yolu ilə həll edilməsin: hər bir hakim lövhəcik alır, əgər hakim müttəhimə şərtsiz iş kəsirsə, onda cəzanı ora 60 yazmaq lazımdır, əgər hakim müttəhimə şərtsiz bəraət qazandı- rırsa, onda lövhə boş saxlanılır, qismən cəza verildiyi, yaxud bəraət qazandırıldığı halda isə qərar yazılır. Müasir qanunları o, yanlış hesab edirdi: hakimlər ya ittihamedici, ya da bəraətverici qərarlar çıxarmaqla özlərinin içdikləri andı pozmuş olurlar. 4. Üstəlik, o, dövlətə xeyir vermək üçün nə isə düşünən adam- lardan ötrü də qanun təsis etmişdi: onlar gərək şan-şöhrət sa- hibi olsunlar; belə qanun hələ başqalarında olmadığından müharibədə həlak olanların da övladları dövlət hesabına tərbiyə edilməlidir. Bu cür qanun hal-hazırkı dövrdə Afınada və digər dövlətlərdə mövcuddur. Bütün vəzifəli şəxslər xalq tərəfindən seçilməlidir, yəni dövlətin göstərilən həmin üç hissəsi tərəfın- dən. Seçilmiş vəzifəli şəxslər dövlət işlərinə, həmçinin əcnəbi- lərə və yetimlərə qayğı göstərməyə borcludurlar. Hippodamın tə klif etdiyi quruluşun böyuk və gərəkli hissələri bunlardır. 5. Hər şeydən öncə hamını, demək olar, əhalinin vətəndaş hissəsinin bölünməsi çətin vəziyyətə salar. Dövlətin idarəçiliyin- də hamı iştirak edir: həm sənətkarlar, həm əkinçilər, həm hərb- çilər. Bununla belə əkinçilərin silah gəzdirməyə ixtiyarı yoxdur, sənətkarların nə torpağı, nə silahı var, belə ki, onlar az qala silah gəzdirməyə ixtiyarları olan qullardır. Deməli, onlar üçün bütün imtiyazlara malik olmaq mümkün deyil, axı strateqləri də, qanun keşikçilərini də17 və ümumiyyətlə, silah gəzdirməyə ixti- yarı olan ali rütbəli şəxsləri təyin etmək lazımdır. Bəs dövlət ida- rəçiliyndə iştirak etməyənlər dövlət quruluşuna döstluq münasi- bəti göstərə bilərmi? 6. Lakin digər tərəfdən silah gəzdirməyə ixtiyarı olan adamlar o biri iki hissəyə mənsub olanlardan güclü olmalıdır. Bu iş o halda asan olmur ki, silah gəzdirənlər azlıq təşkil etsinlər, əgər onlar güclü olacaqlarsa, onda yerdə qalan vətəndaşlara dövlət idarəçiliyndə iştirak etmək və vəzifəli şəxs- lərin təyin edilməsində səs hüququna malik olmaq nəyə lazım- 61 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|