A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
III. 1. Sonradan yazılmış «Qanunlar»da da iş təxm inən belədir. Buna görə də orada təsvir edilmiş dövlət qruluşunu qısaca olaraq nəzərdən keçirmək məqsədəuyğundur. «Dövlət» əsərində Sokrat çox az şeyləri aydınlaşdırır: qadınların və uşaq- ların ümumi olması ilə, habelə mülkiyyət və vətəndaşlıqla əlaqə- dar işlər necə olmalıdır. Bütün əhalini iki hissəyə bölmək tə klif olunur: bir hissə - əkinçilər, digəri - hərbçilər; üçüncü hissə isə axırıncıdan təşkil olunan - məşvərətçilər və dövləti idarə edənlərdir. Əkinçilər və sənətkarlar idarəetmədə iştirak edirlərmi, əgər edirlərsə, onda, məhz nədə iştirak edirlər, onların silah gəzdirməyə və hərbçilərlə birlikdə yürüşlərdə iştirak etməyə hüquqları var, ya yox - bütün bünlara Sokrat heç bir aydın cavab verməyib. Qadınlar, əksinə, Sokratın fikrinə görə hərbçilərlə birlikdə yürüşlərdə iştirak etməlidirlər və keşikçilər alan tərbiyəni onlar da almalıdırlar. Bununla belə onun mühakimələri, ümumiyyətlə, əsil məsələdən uzaqlaşır, keşikçilərin tərbiyəsi necə olmalıdır məsələsinə aid olan hissələrdə də bu, belədir. 2. «Qanunlar» əsərinin böyük hissəsi qanunlara həsr olu- nub, dövlət quruluşu barədəsə orada az danışılır. Hərçənd qa- nunverici elə dövlət quruluşu təqdim etmək istəyir ki, bu, ümu- miyyətlə, bütün dövlətlər üçün münasib olsun, lakin «Qanun- lar»da hər şey yavaş-yavaş başqa quruluş tərəfə istiqamətlən- dirilir, qadınların və uşaqların ümumi olmasını çıxmaq şərti ilə o, eyni şeyləri hər iki dövlət quruluşuna aid edir: tərbiyə burda da, orda da eynidir, həyat tərzi də bunun kimi - vacib olan gündəlik işlərdə, habelə sissitiyalarda iştirak etməmək. Təfavüt yalnız ondadır ki, «Qanunlar»a görə sissitiyalar qadınlar üçün də ol- malıdır; birinci halda silah daşıyan vətəndaşların heyəti min nə- fər müəyyən edilir, ikinci halda - beş min. 3. Sokratın bütün mühakimələri ağıllıdır, incəliyi, yeniliyi ilə seçilir, adamı düşünməyə vadar edir, amma bunlarda hər şeyin 50 doğru olmasını etiraf etmək çətindir: belə ki, bununla çətinliklə razılışmaq olar ki, əhalinin göstərilən kütləsi üçün Babilistanın ərazisi, yaxud hansısa digər böyük bir ərazi tələb olunur; yalnız bu halda heç nə ilə məşğul olmayan beş min adam, üstəlik, on- lara aidiyyatı olub, dəfələrlə onlardan çox olan qadın və xidmət- çi kütləsi yemək ala bilər. Əlbəttə, ehtimalları istənilən kimi qur- maq olar, amma bu halda yerinə yetirilməsi mümkün olmayan şeylər şübhəsiz, olmamalıdır. 4. Daha sonra «Qanunlar»da göstərilir ki, qanunverici qa- nun təsis edilərkən iki şeylə hesablaşmalıdır: torpaqla və insan- larla. Əgər dövlət ayrı deyil dövlətə məxsus həyat tərzi keçirmə- lidirsə, bura «qonşu yerləri» də daxil etmək yaxşı olardı; axı dövlətə istər-istəməz elə hərbi qüvvələrdən istifadə etmək lazım gəlir ki, o, təkcə ərazisinin müdafiəsi üçün deyil, həm də ondan kənardakı ərazilərdə hərəkət etməyə yararlı olsun. Əgər hətta kim isə həm şəxsi, həm də ictimai həyat tərzini təqdir etmirsə - yenə də mütləq düşmənləri, yalnız onların ərazisinə basqın et- məklə deyil, uzaqdan da qorxu altında saxlamaq lazımdır. 5. Xüsusi torpaq sahəsinin hansı böyüklükdə olması haq- qında da düşünmək lazımdır, bunu başqa cür, daha dürüst müəyyən etmək yaxşı olmazdımı. O, göstərir ki, bunun sahəsi o qədər olmalıdır ki, soyuqqanlılıqla yaşamaq mümkün olsun, necə ki, bir kimsə deməli olsaydı «məmnunluqla yaşa». Lakin bu, həddindən artıq ümumi müəyyənləşdirmədir; həm də bun- dan əlavə hər halda çatışmamazlıqlar olsa belə sadə yaşamaq da mümkündür. Buna görə belə qənaətə gəlmək daha yaxşı olardı: ağılla, ata-anası kölə olmayan adama layiq surətdə ya- şamaq; axı bu şərtlərdən birini əgər istisna etsək, onda bir halda həyat təmtəraqlı, digər halda - həyat ağır zəhmətlə dolu olacaq. Mülkiyyətdən istifadə məsələsi nəzərdən keçirildikdə, doğrudan da, adamın ağlına yalnız göstərilən məziyyətlər gəlir, 51 deyək ki, mülkiyyətə «təmkinli», yaxud «mərdcəsinə» yanaş- ,naq olmaz, bundan isə ağılla və alicənablıq göstərib, əliaçıqlıq- a istifadə etmək mümkündür. Mülkiyyətə münasibət belə də ol- nalıdır. 6. Bu da mənasızdır ki, mülkiyyəti tənləşdirməklə o, vətən- daşlann sayını sahmanlamır, əksinə, qeyri-məhdud uşaq doğumu- nun mümkünlüyünə yol verib, təxmin edir ki, bunda tarazlıq ola- caq və vətəndaşlann sayı artmayacaq, çünki bəzi vətəndaşlar hal- hazırda dövlətlərdə müşahidə olunduğu kimi övladsız olacaqdır. Lakin burada onda və indi - dövlətlər tamamilə oxşar ola bilməz: indi heç kəs ehtiyac içində bulunmur, çünki mülkiyyət hər kəs arasında sayla bölünür, onda ki, mülkiyyət artıq bölünməyəcək, əhalinin qalan hissəsinin bu, azmı olacaq, yoxsa çox, yəqin ki, heç nəyi olmayacaq. 7. Bəlkə də düşünən olacaq ki, mülkiyyətdən çox uşaq döğumuna hədd qoymaq lazımdır, belə ki, doğum hansısa bir müəyyən edilmiş saydan artıq olmasın. Bu sayı onda müəyyənləşdirmək olar ki, hər cür təsadüflər hesaba alınmasın, məsələn, bəzi təzədoğulanlar öləcək, yaxud bir çox nigahlar uşaq doğumu ilə nəticələnməyəcək. Əgər bu məsələni dövlətlərin çoxusunda olduğu kimi diqqətdən kənarda qoysaq, onda bu, mütləq vətəndaşlann kasıblaşmasına gətirib çıxaracaq, kasıbçılıq isə - hiddət və cinayətlərin mənbəyidir. Bax buna görə ən qədim qanunvericilərdən biri olan Korinfli Fidon8 hesab edirdi ki, pay alan ailələrin sayı həmişə vətəndaşiarın sayına bərabər olmalıdır, baxmayaraq ki, əw əl başda hamıya düşən pay bərabər deyildi. «Qanunlar»da isə iş tamamilə başqa cürdür, lakin bütün bunlann daha yaxşı necə qurulması haqqında olan fikrimizi biz sonra açıqlayacayıq. 8. «Qanunlar»da idarə edənlərin, idarə olunanlardan necə fərqlənəcəyi məsələsi də kənarda qalıb. Sokrat deyir: necə ki, parça sapdan deyil, əsasən başqa yundan toxunur, belə müna- 52 sibət də idarə edənlərlə idarə olunanlar arasında olmalıdır. Lakin əgər o, hər hansı bir mülkiyyətin beş dəfəyə qədər artma- sını mümkün hesab edirsə, onda nə üçün xüsusi torpaq sahə- sinə bu cür müəyyən olunmuş hədd tətbiq edilməsin? Diqqəti, habelə tikinti işləri aparılan bölünmüş sahəyə də yönəltmək lazımdır ki, hər halda bu cür sahə təsərrüfata ziyan yetirməsin (axı o, tikinti işləri aparmaq üçün hər kəsə iki ayrıca sahə verir, iki evdə isə yaşamaq - çətin işdir). 9. Dövlət quruluşu bütövlükdə nə demokratiyadır, nə də oliqarxiya, bu onların arasında olub politiya adlanır; burda tam hüquqlu adamlar yalnız ağır silah gəzdirənlərdir. Əgər qanun- verici dövlətlər üçün bunu başqaları ilə müqayisədə daha ya- rarlı hesab edirsə, onda bu müddəa, çox guman, doğrudur; lakin əgər o, bunu qabaqcadan təsvir etdiyi formadan sonra da- ha yaxşı hesab edirsə, onda o, burda səhv edir, ola bilsin ki, hamı daha çox lakedemon dövlət quruluşunu, yaxud daha mü- kəmməl ifadə edilmiş aristokratik xarakterə malik olan hansısa birini tərifləyəcək. 10. Bəziləri iddia edirlər ki, ən yaxşı dövlət quruluşu bütün dövlət quruluşlarının qarışığını özündə təmsil etməlidir; bəzilə- rinin fikrincə, bu qarışıq oliqarxiyadan, monarxiyadan və de mokratiyadan ibarətdir, buna görə onlar lakedemon quruluşum ’ tərifləyirlər: axı Lakedemondakı çar hakimiyyəti özündə monar xiyanı, herontların hakimiyyəti - oliqarxiyanı təcəssüm etdiriı demokratiyanın əsas prinsipləri isə eforatların9 hakimiyyətində meydana çıxır, çünki axırıncılar xalqın içindən seçilirlər; digərlə- rinin fikrinə görə eforiya özündə istibdad üsul-idarəsini təcəs- süm etdirir, demokratiyanın əsas prinsiplərini isə onlar sissitiya- larda və digər gündəlik adi yaşayışda görürlər. 11. «Qanunlar»da isə göstərilir ki, ən yaxşı dövlət quruluşu demokratiya və istibdad üsul-idarəsinin birləşməsindən ibarətdir, 53 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|