A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
3. Qadınların hamıda ümumi olmasına gəldikdə isə bu nə- zəriyyə çoxlu müxtəlif çətinliklərlə üzləşir, həm də Sokratın bu qanunun müdafiəsi üçün gətirdiyi əsas, görünür, onun öz dü- şüncəsindən süzülüb gəlmir. Üstəlik, bu müddəa həmin o axır məqsədlə də hec cür uzlaşmır, hansı ki, bunun həyata keçməsi, onun sözləri ilə desək dövlət üçün zəruridir. Bəs heç bir müəy- yənləşdirmə aparılmadığı halda biz onun mühakiməsini necə düzgün başa düşək. Mən Sokratın fıkrini nəzərdə tuturam: hər şeydən öncə hər bir dövlət üçün imkan daxilində yaxşı olardı ki, o, özündə birliyi təmsil etsin; məhz bu ilkin şərti Sokrat öz müd- dəasının əsası hesab edir. 4. Aydındır ki, dövlət öz birliyini daima gücləndirdiyi halda dövlət olmaqdan kənarda qalacaq. Axı özlüyündə dövlət nə isə bir çoxluğu təmsil edir. Əgər o, birliyə cəhd göstərirsə, bu halda dövlətdən ailə əmələ gəlir, ailədən isə ayrıca adam: hər kəs bununla razılaşar ki, ailə dövlətdən, bir adam isə - ailədən öz birliyi ilə seçilir. Beləliklə, kimsə bunu həyata keçirmək iqtidarın- da olsa idi, onda hər halda bu işi etmək də lazım deyildi, çünki o zaman o, dövləti məhv edərdi. Bundan başqa dövlətin tərkibi yalnız ayrı-ayrı insan yığınından ibarət deyil, həm də onlar bir- birindən öz keyfiyyətlərinə (eidei) görə fərqlənirlər; axı dövləti formalaşdıran hissələr eyni ola bilməz. Dövlət - hərbi birlik kimi deyil: hərbi birlikdə yalnız üzvlərin miqdarı əhəmiyyət daşıyır, halbuki onların hamısı keyfiyyət cəhətcə eynidir; axı bu cür birlik yardım göstərməkdən ötrü yaradılır və bu, o tərəzini xatırladır ki, onun bir gözü digərindən ağır gəlir. 5. Dövlət, eləcə də tayfa birliyindən seçilir, onu təşkil edən adamların sayıının nə qədər çox olduğunu fərz etsək də belə, onlar da, məsələn, arkadlılar kimi öz yaşayış məntəqələrindən ayrı yaşamırlar. Birlik nədən təşkil oiunursa, bunlar keyfıyyətcə bir-birindən fərqlənir. Bu səbəbdən də bundan əvvəl «Etika» əsərində deyildiyi kimi 38 qarşılıqlı əvəzvermə prinsipi dövlət üçün xilasedicidir; bu prinsip azad və bərabər adamlar arasındakı münasibətdə özünü gös- tərməlidir, çünki onların hamısı eyni bir vaxtda hökm sürə bil- məz, ya ildə biri, ya hasısa bir başqa qaydada, ya da, ümumiy- yətlə, dövri surətdə. Onda belə çıxır ki, hamı idarə edir, əgər çəkməçilər və dülgərlər öz peşələrini dəyişməyə başlasalar, əsla eyni adamlar həmişə çəkməçi və dülgər kimi qalmazdılar. 6. Lakin...1 bu qaydanı dövlət münasibətlərinə tətbiq edərkən daha da mükəmməl olur və görünür, imkan daxilində eyni adamların idarəçiliklə məşğul olması daha yaxşı olardı. Lakin bunu bəzi halları nəzərə almasaq çətin ki, həyata keçirmək mümkün olsun: birtərəfdən, zatən hamı bərabərdir, digərtərəf- dənsə - ədalət tələb edir ki, gərək idarəetmədə - idarə etmək yaxşıdırmı, pisdirmi - hamı iştirak etsin. Bu üsul bərabər adam- ların öz yerlərini bir-birinə güzəştə getməsinə bənzəyir, elə bil hakimiyyətdə bərabər surətdə təmsil olunmaqdan savayı, on- ların bir-birlərinə bənzərlikləri də vardır; sanki növbə ilə dəyişə- dəyişə bir para adam hökm sürür, digərləri isə itaətdə bulunur. Bu halda da müxtəlif adamlar eyni bir vəzifəni tutub qalmırlar. 7. Deyilənlərdən aydın olur ki, dövlətdə, bəzilərinin istədiyi kimi, zatən bu dərəcəyə qədər birlik ola bilməz; o şeylər ki, döv- lətlər üçün ən zəruri şey kimi qələmə verilir, bu onları məhvə doğru aparır, hərçənd ki, hər şeyə xas olan yaxşı şey onun qorunub saxlanmasına xidmət edir. Başqa yolla da sübut etmək olar ki, dövlətin həddindən artıq tam olmasına cəhd göstərmək heç də yaxşı deyil: ailə ayrı-ayrı adamlara, dövlət isə - ailəyə nisbətən daha müstəqildir, dövlət də o halda mövcud olur ki, çox şeyi özündə bir tam kimi birləşdirib müstəqilləşsin. Müstə- qilliyin çox olması nə qədər yaxşıdırsa, bütövlüyün də çox deyil, az olması daha məqsədəuyğundur. 39 8. Lakin hətta bununla razılaşsaq ki, ən zəruri şey münasi- bətin son həddə çatana qədər birliyindədir, yenə də vəziyyət hamı deyəndə ki: «Bu mənimdir» və «Bu mənim deyil», bu cür birliyi göstərməyəcək, halbuki, Sokrat, məhz bunu dövlətin mü- kəmməl birliyinin əlaməti hesab edirdi. Əslində, «hamı» ifadəsi ikimənalıdır. Əgər [«hamı» sözünün mənasını] «hər kəs ayrılıq- da» kimi anlasaq, onda Sokrat nəyi arzulayırdısa, onun həyata keçməsinə tezliklə nail olmaq mümkün olardı; hər kəs eyni bir oğlanı, yaxud, eyni bir qadını nəzərində tutub deyərdi: «Bu mə- nim oğlumdur», «Bu mənim arvadımdır» və eləcə də o, mülkiy- yət və ümumiyyətlə, hər şey barəsində bu cür düşünərdi. 9. Lakin, həqiqətən, ümumi arvad və uşaqlara malik olsalar, onda «Bu mənimdir» ifadəsini işlədən olmayacaq, hər kəs belə deyə- cək: «Bu bizimdir»; eləcə də hamı mülkiyyətə ayrı-ayrı adam- lara deyil, ümumə mənsub olan şey kimi baxacaq. Beləliklə, «hamı» sözü açıq-aydın bir qədər aldadıcı ifadədir: «hamı», «hər iki», «cüt», «tək» kimi sözlər ikimənalı olduğundan müha- kimələr zamanı mübahisələr doğurur. Buna görə də hamının eyni cür, birmənalı danışması bir tərəfdən yaxşı olsa da, lakin bunun həyata keçməsi mümkün deyil, digər tərəfdən isə heç bir vəchlə birmənalı danışmaq lazım deyil. 10. Üstəlik, Sokratın müddəası özünü başqa bir pis tərəf- dən də göstərir, o şey ki, həddindən artıq adama məxsusdur, onun qeydinə daha az qalınır. İnsanlar ən çox şəxsən onların özlərinə məxsus olan şeylərin qeydinə qalırlar, ən az isə o şey- lərin qeydinə qalırlar ki, onlar ümumə məxsusdur, yaxud hər kəs bu şeylərin ona nə qədər dəxli varsa, o qədər də onların qeydinə qalır. Bütün bunlardan başqa insanlar necə ki, bunu ev xidmətçisinə qarşı edirlər, eləcə də kənardan göstərilən qayğı- ya etinasız yanaşırlar: sayca çox xidmətçi, bəzən aza nisbətən daha zəif qulluq göstərir. 40 11. Hər cür vətəndaşın min oğlu olacaq, onlar da oğul he- sab ediləcək və kiminsə təklikdə oğlanları olmayacaqlar, lakin istənilən hər kəs eyni dərəcədə istənilən adamın oğlu olacaq, beləliklə hamı eyni qaydada atasına laqeydlik göstərəcək. Bun- dan əlavə belə bir halda hər kəs nə qədər firavan yaşayan, ya- xud yoxsulluq çəkən vətəndaş varsa, onlar haqqında «mənim- dir» deyəcək; məsələn: «Bu mənimdir», yaxud «Bu filankəsin- dir» deyərək ölkədə min nəfərdən hər birinin, yaxud nə qədər vətəndaş varsa onların adlarını çəkəcək, bununla belə hətta de- diklərinə şübhə də edəcək. Axı bu, yaxud digər uşağın kimdən olması və onun anadan olandan sonra salamat qalması namə- lum olacaq. 12. «Mənimdir» ifadəsini hər hansı şey üçün hansı mənada işlətmək daha yaxşıdır, bu ifadəni fərq qoymadan iki min, yaxud on min şeyə aid etməkmi, yaxud bunu o mənada işlətmək ki, hansı ki, müasir dövlətlərdə «mənimdir» kimi başa düşülür? Hal-hazırda eyni bir adamı biri özünün oğlu, digəri - özünün qardaşı, üçüncüsü - özünün əmisi oğlu, yaxud hansısa bir qan qohumu, yaxud da əvvəl onun özu ilə, sonrasa yaxınları ilə qudalaşdığına görə qohum adlandırır. Üstəlik, biri digərini frator, yaxud flet adlandırır. Axı sözün həqiqi mənasında əmi oğlu olmaq bu mənada oğul olmaqdan yaxşıdır. 13. Hər necə olsa bəzi vətəndaşların bu və yaxud digərlərini özlərinin qar- daşları, övladları, ataları, anaları kimi tanıması hallarından hər halda qaçmaq mümkün olmayacaqdır: uşaqlar və valideynlər arasında mövcud olan zahiri oxşarlıq, şubhəsiz, onların həqiqə- tən, qohum olmasını sübuta yetirən dəlilə çevriləcəkdir. Təsviri coğrafiya ilə məşğul olanların dediklərində də bu cür şeylərə rast gəlmək olur. Yuxarı Liviyanın bəzi tayfalar/nda arvadlar ümumidir, təzə doğulanlar isə valideynlər arasında oxşarlığına görə müəyyən edilir. Hətta bəzi heyvanlarda, məsələn, at və inəklərdə dişinin doğduğu balalar onları törədənlərə çox oxşa- 41 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|