A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
asudə vaxtın əmələ gəlməsinə imkan yaradır, amma pisi odur ki, ən yüksək şeylər, yəni çarın ləyaqəti və strategiya pulla ələ alına bilsin. Bu cür qanunlar ona gətirib çıxarır ki, var-dövlət məziyyətdən üstün tutulur və bütün dövlət tamahkar olmağa başlayır. 7. Axı o şey ki, vəzifə sahiblərində qiymətli sayılır, o biri vətəndaşların təsəvvüründə də bu, istər-istəməz belə ola- caq. Amma harada ki, məziyyət bütün şeylərdən üstün sayılmır, orada aristokratiya dövlət quruluşu möhkəm ola bilməz. Ta- mamilə təbiidir ki, hakimiyyəti pulla ələ alanlar vəzifəyə keçdik- dən sonra pulsuz qalsalar bundan gəlir götürməyə adət edə- cəklər; kasıb və təmiz adamın gəlir əldə etmək təmənnasında bulunması inanılmaz şeydir, amma bundan pisi pulsuz qalsa bunun təmənnasında olacaq. Ona görə də o adamlar idarə etməlidirlər ki, onlar idarəetməni daha yaxşı bacarırlar (arista). Əgər qanunverici təmiz adamların firavan yaşamasına cəhd göstərib, buna imkan yaratmamışdırsa, onda o, heç olmasa elə etməli idi ki, vəzifəli şəxslərin lazımi qədər asudə vaxtı olsun. 8. Onu da mənfi cəhət saymaq olar ki, bir adama eyni vaxtda bir necə vəzifə tutmaq imkanı verilir; bununla belə Karfa- gendə bu qayda tərəqqi edir. Amma hər hansı bir iş bir adam tərəfindən daha yaxşı icra olunur. Qanunverici bununla mütləq hesablaşmalıdır; o yol verməməlidir ki, eyni bir adam həm fleyta- da çalsın, həm də ayaqqabı tiksin. Beləliklə, heç də kiçik olma- yan, daha çox politiya, bununla da bərabər demokratik bir ölkə- nin idarə edilməsində vətəndaşların böyük qisminin iştirak etmə- si mümkündür: onda biz qeyd etdiyimiz kimi, hər kəs öz işini ictimaiyyətin mənfəətini daha çox düşünərək həm daha yaxşı, həm də tez görəcəkdir. Bu, əmr və tabeçiliyin hər şeyi üstələdiyi hərb və dəniz işlərində özünü daha aydın göstərir. 9. Beləliklə, [Karfagendə dövlət quruluşu] oliqarxiya olsa da, amma karfagenlilər məharətlə xalqın [hiddətinin qarşısını 78 ona] varlanmağa imkan verməklə alırlar, belə ki, onlar həmişə xalqın müəyyən qismini hakimiyyətləri altında olan şəhərlərə göndərirlər. Bununla onlar öz dövlət quruluşlarını müalicə edib, ona möhkəmlik verirlər. Lakin hər bir hadisə baş verə bilər, bu- nunla belə çaxnaşmaların qarşısını almaq qanunvericinin öhdə- sinə düşən işdir. İndiki vəziyyətdə hər hansı bir bədbəxtlik baş verərsə və tabeçilikdə bulunan kütlə cızığından çıxarsa, qanun- larda sakitliyi bərpa etmək üçün vasitə tapılmayacaq. Yaxşı ad qazanan Lakedemon, Krit və Karfagen dövlət quruluşlarında işlər belədir. IX. 1. Dövlət quruluşu haqqında bu və ya başqa cür fikir söyləmiş adamlar arasında, bəziləri hətta az da olsa belə dövlət işində çalışmayıbdır, bütün ömürlərini ancaq adi adamlar kimi keçiriblər; onların bu barədə az-çox söylədikləri ən yaxşı fıkirlə- rin, demək olar, hamısını biz yuxarıda qeyd etmişik. Bəzilərı, ək- sinə, qanunverici idi; onların bir qismi öz dövlətləri üçün qanun çıxarmışdı, digərləri - özgələri üçün, həmçinin onlar dövlət işlə- rində şəxsən iştirak etmişdilər. Bu qanunvericilərin bir qismi yal- nız qanunların yaradıcılarıdır, digərləri isə məsələn, Ukurq və Solon, həm də dövlət quruluşunun; onlar həm qanunları hazır- lamış, həm də dövlət quruluşunu yaratmışdılar. 2. Lakedemon dövlət quruluşu haqqında yuxarıda danışıl- mışdı. Solonu isə bir çoxları mükəmməl qanunverici hesab edir: o, oliqarxiyanı qəti surətdə ləğv etdi, sadə xalqın köləliyinə son qoydu və müvəffəqiyyətlə ayrı-ayrı dövlət quruluşlarında olan əsas şeyləri götürüb, ulu babaların demokratiyasını bərpa etdi, areopaq oliqarxiyanın əsaslarını təşkil edir, seçki yolu ilə vəzi- fəyə adam təyin etmək - aristokratiyanın, xalq məhkəməsi isə - demokratiyanın əsaslarıdır. Bununla belə, Solon göründüyü kim i, əvvəllər mövcud olan şeyləri, yəni areopaq və vəzifəyə 79 gəlməyin seçki yolu ilə olmasını saxlamışdır, lakin demokratiya- nı o, məhz xalq məhkəmələrini tətbiq etməklə elə qurmuşdur ki, burada istənilən şəxs hakim ola bilər. 3. Bir çoxları Solonu bunun üstündə məzəmmət edib, göstərirdi ki, o, dövlət qurulu- şunun digər əsaslarını heçə endirərək bütün səlahiyyətləri üzv- ləri püşklə təyin edilən məhkəməyə vermişdir. Haçan ki, xalq məhkəməsi möhkəmləndi, onda müstəbidin qarşısında olduğu kimi sadə xalqın aa önündə yaltaqlanmağa başladılar və dövlət quruluşu indiki demokratiyaya çevrildi. Areopaqın əhəmiyyətini Periklla bərabər Efialt azaltdı; Perikl məhkəmədə iştirak etmək üçün ödəniş tətbiq etdi, beləliklə də hər bir demaqoq demok- ratiyanı daha uzağa - indiki vəziyyətə gətirib çıxardı. 4. Bu isə göründüyü kimi Solonun fıkrinə yox, daha çox şəraitə müva- fiqdir. Axı İran müharibələri zamanı sadə xalq dənizdə hege- monluğa nail olduqdan sonra lovğalanmağa başladı və nəcib adamların etirazına baxmayaraq özünə səfeh başçılar seçdi; bununla belə Solon, göründüyü kimi, sadə xalqa ən lazımi - və- zifəli şəxsləri seçmək və onlardan hesabat almaq səlahiyyəti vermişdir (əgər o, bu hüquqlara malik olmasaydı, onda qul vəziy- yətində olardı və düşmənçilik əhval - ruhiyyəsində bulunardı); amma Solonun fikrincə bütün vəzifələrə zadəgan əsilli və vaıiı adamlar təyin e d ilm əlidir- pentakosiomedimlərdən, zevgitlərdən və süvarilər adlanan üçüncü təbəqədən; dördüncü təbəqəni heç bir vəzifəyə keçmək imkanı olmayan fetlər təşkil edir. 5. Həmçinin Lokrov Epizefirdən olan Zalevk və Katanadan olan Harond öz vətəndaşlarının, həm də İtaliya və Siciliyada olan digər xalkid şəhərlərinin qanunvericiləri idilər40. Bəziləri Onomakriti də qanunvericilərin siyahısına salmağa çalışır, guya ki, qanunvericilik işində birinci olaraq o, fərqlənmişdir; onun mənşəcə lokr olduğunu göstərirlər, yaşadığı Kritdə təlim alıb mantika sənətinə yiyələnmişdi; Faley isə onunla dostluqda 80 bulunmuşdu; Likurq və Zalevk Faleyin, Harond isə - Zalevkin tələbəsi olmuşdu41. Lakin kimlər bu cür ardıcıllıq yoluna keçirsə, onlar xronologiya ilə tamam az hesablaşırlar. 6. Fivalılarda qanunverici Filolay Korinfli idi, Filolay42 Bak- xiadlar nəslindən çıxmışdı; olimpiya yarışlarının qalibi Dioklla məhəbbət münasibətində bulunduğundan Fivaya çəkilmişdi, anası Alkionun ona qarşı olan cinayətkar məhəbbəti zəhləsini tökən zaman Korinfi tərk etdi. Orada da hər ikisi ömrünü başa vurdu. İndinin özündə də onların məzarlarını göstərirlər, onlar elə yerləşmişdir ki, birindən digərini yaxşı görmək olur. Lakin Korinfin ərazisi bir qəbir tərəfdən görünür, digərindən isə - yox. 7. Rəvayətə görə dəfn barədə onlar özləri göstəriş vermişdilər. Diokl - öz başına gələnlərə doğan nifrətdən istəmişdi ki, onun məzarından Korinf vilayəti görünməsin, Filolay isə, əksinə - istəyirdi ki, o, görünsün. Onların ikisi də yuxarıda göstərilən sə- bəbə görə Fivada məskunlaşmışdı. Filolay bununla belə, həm də onlarda uşaq döğumuna dair qanunlar təsis etmişdi (bu qa- nunları onlar övladlığa götürmə haqqında qanunlar adlandırır- lar). Onlar bunu xüsusi olaraq pay torpaqlarının eyni bərabərdə saxlanması məqsədilə təsis etmişdilər. 8. Harondun qanunlarında yalandan şahidlik etmək üstün- də məhkəmənin təqibi haqqında qanunu istisna etməklə, baş- qalarından fərqli olan bir şey yoxdur (o, birinci olaraq buna görə məsuliyyətə cəlb etməni qanuna salmışdır). Dürüstlüyünə görə Harondun qanunlarında xülasə edilmiş fikirlər, hətta indiki qa- nunvericilər arasında fərqlənir. Faleydə mülkiyyətin bərabərliyi haqqında qanun xüsusiyyət təşkil edir. Platonda qadınların, uşaqların və mülkiyyətin ümumiliyi, qadın sissitiyaları, həmçinin də içki məclisləri haqqında qanun, yəni bunlara birbaş ağıllı - başlı adamlar sədrlik etməlidir, daha sonra - hərbi təlim haqqın- dakı qanuna görə təlim keçənlər hər iki əllə eyni dərəcədə işlə- 81 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|