A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
65
yoxsul xalqı doyurmaq, donatmaq, zənginləşdirmək, sayca az olan xalqı çoxaltmaq» idi. Halbuki, qonşu xalqlarda Urartu çarı Rusa kimi, xalqı sürü, özünü isə «xalqın çobanı» sayan çarlar vadı. 196
Türk elbəyi xalqla yanaşı, tanrı qarşısında da türk törəsini qorumaqda sorumlu idi. Belə ki, törə pozuntusuna yol verən elbəylər İnel kağan kimi, «qut taplamadı» deyə, taxtdan salınırdı. 197
bilikli və
ədalətli bir bəyin demokratik qaydalarla elbəy seçilməsindən sonra o, yuxarı qal- dırılaraq doqquz dəfə dövrə vurulur ki, Göyə (tanrıya) ulaşıb qutlu olsun. Törəni pozan elbəyin qutu alınır və ya törəyə uyğun gəlməyənlər qut ala bilmirdi. 581-də ölən Göytürk xaqanın vəsiyət etdiyi namizədi (vəliəhdi) törəyə uyğun gəlmədiyi üçün Toy onu rədd etmiş, başqa birini xaqan seç- mişdi.
198
Türk toplumu ləyaqətli kişini elbəy seçərdi, ləyaqət isə irsi sayıl- mazdı.
İrsi keyfiyətin atadan oğula ötürülməsi
qəbul
edilmirdi,
oğul cəmi- yətdə yerini, hətta adını özü qazanmalı idi. KDQ-da bunun çoxlu örnəyi vardır. Qardaşlar, qohumlar arasında daima taxt davası, saray çevrilişi ilə müşayiət olunan irsi hakimiyəti yaxın buraxmayan türklər Qut elbəyləri üçün ayrılan hakimiyət illəri ilə bu gələnəyin əsasını qoymuşdular.
Lakin
müəyyən çağlarda Asur dövlətindən asılı olan Mana elbəylərindən başla- yaraq, bu törə pozulmuşdur. Ancaq sonrakı çağlarda da bir sıra türk boyu keçmiş gələnəyi yaşatmışdır. 199
Başqa xalqlardan fərqlənən türk dövlətçilik gələnəyini hakimiyət simvolu olan
aydın
izləmək
olur. Belə ki, mixi yazılarda «şahlıq ağacı» ( GİŞ LUGAL -tu-hi-ni)
yazılışı ilə verilir 200
II Aşşurnasirapal (884-859) annalında qeyd olunur ki,
insanlar üzərində çobanlıq etmək üçün
Tanrı Şamaş ona skipetr vermişdir. 201
Yunan, Roma və Ön Asiya ölkələrinin əksərində əsa gələnəyi vardı.
Ərəb Xəlifələri də əlində qızıl əsa tuturdu. 202
Hakimiyət simvolu əsanı bəzən
196 УКН, 276. 197 «Türklər», II. 828. 198 Kafesoğlu, 1989, 245. 199 Hətta, saqa türklərinin bir qolu olan partlar bir çox halda irandilli boyların idarəçilik gələnəyinə üstünlük versə də, yeni eraya keçid çağlarında seçki ilə şah seçirdilər. 200
УКН, ¹276. 201
АВИИУ, ¹23. 202
Abu’l-Farac, 311. 66 türk hökmdarlarına ərməğan kimi göndərmişlər. 740-da Çin imperatoru Taşkənd hökmdarı Baqatur Tuduna bəzəkli halqalı bir əsa göndərmişdi. Lakin Aratta elbəyi ona göndərilən bu ərməğanı rədd etmişdi, çünki türk dövlətçilik gələnəyinə görə, tanrı qutu olan hakimiyət simvolu əsa deyil, yaydır.
Oğuz xan - «Bizdən əvvəlkilər yayı padşah, oxu da elçi yerində bilirdilər» - deyir. 203
Bu, Aratta elbəyinin Göy qübbəsi deyimi və tokuz- oğuz boylarının tapındığı Göy qurşağı epitetlərilə verilən tanrı qutu sim- volu «yay» ilə təsdiq olunur. Başqa bir Oğuznamədə deyilir: «Yay ver- diklərinin yeri daha üstün olmalı və orduda sağ qolu (cinahı) tutmalıdır- lar.
verdiklərinin yeri aşağı olub, sol cinahı tutmalıdırlar,
çünki yay padşah kimi hökmlüdür, ox isə ona tabe olan bir elçidir». 204
Voronej yaxınlığında kurqandan tapılan bu gümüş qab üzərindəki şəkildə «elbəyi saqalara» aid əfsanəyə görə, saqaların soybabası
Tarqitay hakimiyət simvolu kimi altun yayı kiçik oğluna verir: 205
(«ulu-türk») altun yayı Oğuz xana verilən hakimiyət simvolu kimi də- yərləndirir. Əbül Fərəcin yay-oxla bağlı maraqlı müşahidələri vardır: «Toğrul bəy (taxtda oturmuş) önündə möhtəşəm bir yay vardı» ;
yay rəsmi qazdırıb bu üç ünvanı təs- bit etmiş, bu işarətə tuğra deyilmiş- dir». Əbül Fərəc yazır ki, Toğrul bə- yin qardaşı, Xorasan əmiri İbrahimin Bağdada göndərdiyi «tabe olun» tə- ləbli məktubunda yay-ox rəsmi çəkil- mişdi. 206
203 «Bizdin burun ötkenler yaynı parişah ornında bilip tururlar, oqnı ilçi yerinde. Anıñ
üçün yay oqnı qaysı tarafğa tartıp yiberse oq anğa barur» (Şecere-i Terākime, 1996,
149). 204 Ðÿøèäÿääèí, 1992, 38. 205 Мартынов, 1982, 129-130. 206 Abû’l-Farac, 298-299, 311; Arsakın sikkə üzərində rəsmi əlindəki yay ilə verilmiş- dir (ИДВ, 1979, 332).
Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|