A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
70 bəlgələrdən bəlli olur ki, İç və Dış oğuzların konfederasiyası 9 boyun birliyi ilə qurulmuşdu, çünki «9
qoca» qurumu olan dövlət divanında hər boy bir qoca ilə təmsil olunurdu. Eposda Qoñur, Yuñlu və Yapağulu
qocalarla bağlı olaylar göstərir ki, qoca titulunu təkcə bəylər deyil, sadə adamlar da ala bilirmiş. «İç-Oğuz, Tış-Oğuz bəyləri yığnaq oldu» deyimi «Oğuz zamanı»nın müxtəlif çağlarında boyların müxtəlif sayını (üç tuğlu, doqquz tuğlu) nəzərdə tutur. Türk dövlətçilik gələnəyində
12 və 24
boy bölgüsü diqqəti çəkir.
Üç
oğul və dörd torun (nəvə) ilə ortaya çıxan 12 soy-uruq (3 x 4 = 12) gələnə- yi Ön Asiyada geniş yayılmış miflərdən idi. 219
12 boy bölgüsü motivi Homerdən tutmuş Strabona qədər müxtəlif yazarlara bəlli idi. 220 Platon öz ideal dövlət qurumunu ayların sayına uyğun gələn bu onikilik sistemi üzərində qurmuşdu. Ön Asiyadan bu gələnəyi türklər doğu bozqırlarına apardıqları kimi, etrusklar da onu İtaliyaya daşımışdılar. 221
Qədim aslar (az, azər boyu) isə bu gələnəyi Skandinaviyaya qədər aparmışdılar. 222
yöndə böyük miqrasiyası «Batı türkləri» və «Doğu türkləri» bölgüsünü ortaya çıxarmışdır. Artıq sayları xeyli çoxalan türk boylarının Ön Asiya mənşəli «12 boy» bölgüsü «24 boy» əfsanəsilə əvəz olunduğundan oğul- ların sayı üçdən altıya qalxmışdı. Görünür, bu yeni bölgünün yaranması monqollara qarışan türklərdə monqol gələnəyinin və Ay təqvimli Çin ili- nin (24 ay) təsirilə olmuşdur, çünki sağ-sol bölgüsünün doğu-batı uyğun- luğu çin-monqol mənşəlidir. Halbuki doğuya gedən türklərin dilində sağ-sol yönləri güney-quzey cəhətlərini bildirir. Bu olayın əks-sədasını Oğuznamələrdə görmək olur. Əbülqazi Bahadır xan yazırdı ki, «ömrünü savaşlarda keçirmiş türkmənlərin yaxşıları və məşhur baxşıları bunu aytıp dururlar: Oğuz xanın 6 oğlunun qanuni arvadlarından doğulmuş 24 nəvəsi
219 Bibliyada 12 boy bölgüsü mexaniki şəkildə müxtəlif xalqlara şamil edilir: 12 İsrail oğulları (XLIX); 12 İsmayıl oğulları (XVII, 20); 12 Aramey oğulları (XXII, 20-20) və 12 Edem oğulları (XXXVI, 10-14); Solomon israillilər üzərində 12 hakim təyin edir (III.
IV,
1);
İrana gələndən sonra perslərə də bu bölgü şamil edilir
(Ксенофонт, 1976, 290). 220 Homer. Odisseya, VIII; Strabon, IX. 1. 2. 221
70-19) atayurdu Mantui (İtaliyanın quzeyində etrusk kaloniyası) haqqında yazırdı: «Ulu babaların eyni soydan olmasa da, on- larla şöhrət tapdın. Üç soyun var, hərəsində dörd uruq (gens ille triplex, populi sub gente quaterni). Sənsə etrusk qanının gücülə onların başısan»
(Немировский,1983, 106).
222
«(Odin) yarğıclıq etmək üçün şəhərə 12 hakim təyin etdi, öncə Troyada olan türk törəsinə uyğun qanunlar qoydu»
(М Э,
1970, 12; Azər xalqı, 2000,
13-14).
71
vardı. Gün xan onları iki-iki ayrıca çadırlara
oturtdu; onlar 12 bölüyü təşkil edir. Bu 12 bölükdən törəyənlər üzlük, 24-dən törəyənlər oymaq adlanırdı. Oymaq monqol sözü olub uruq mənasında işlənir» . 223
Beləliklə, türk elinin qədim 12 boy bölgüsü də Ön Asiya mənşəli idi və
+ 12) boy bölgüsü ilə sonralar əvəz olunmuşdur. Üç qardaşdan törəmə motivi Azaq yaxalarına köçən saqaların soykökü əfsanəsində m.ö.V əsrəcən davam etmiş və Herodot bunu qələmə almışdır. 224
Türk toplumunda xalq-dövlət birliyi ordu qurumunu da əhatə edirdi, arxa cəbhədə boyların birliyi ordunun çevikliyini artırırdı. Bozqır türklə- rində bu özəllik boylararası münasibətdə özünü göstərirdi və bu səbəblə türk eli istənilən durumda yarandığı kimi, parçalana bilir və yenisi yara- nırdı. Plutarx saqa elbəyi Skilur (m.ö. II-I əsr) haqqında yazır ki, ölümqa- bağı o, oğullarına bir dəst ox verib, hər birinin bu ox komunu sındırma- sını istəyir, lakin qardaşlar bunu bacarmır. Skilur oxları bir-bir ayırıb asanca sındırır və nəsihəti belə olur ki, onlar o vaxt güclü olacaqlar ki, hamısı bir yerdə (birlikdə) olsun. Əgər, ayrılıqda qalsalar və ya bir-birilə savaşsalar gücsüz olacaqlar. 225
Oğuz xan oğuz boylarının bir kökdən gəl- diyini və onların ayrı-ayrı deyil, bir millət kimi bir dövlət qurmasını, iki elbəyi deyil, birini taxta çıxarmalarını oğullarına tövsiyə edir. Azadlığı və müstəqilliyi hər şeydən üstün tutan türk toplumunda ilsirəmək (elsizləmək) böyük ağrı-acı gətirirdi. Ağır durum qarşısında qalan hunlar m.ö. 58-də toya toplanırlar, burada elbəy Ho-han-yeh Çinə tabe olmağı təklif edir, qardaşı Çi-çi və digər dövlət adamları isə qurtu- luşu başqa dövlətə tabe olub, asılı duruma düşməkdə yox, öz güclərinə güvənməkdə görürlər. Herotod saqaların hücumu qarşısında itaət etmək və istiqlal istəyən qamər (kimmer) boylarının iki cəbhəyə ayrılmasını və bu səbəblə baş verən dəhşətli iç savaşı təsvir etmişdir. 226
223 Şecere-i Terākime, 1996, 157-159; 2002, 69. 224
və Qut çağında elam çarı qədim Azərbaycanda 70 bölgəbəyinə qələbə çalması ilə fəxr edir; Partların köməyilə Ermən hökmdarı olan Tiqran onlara Azərbaycandan 70 bölgə (dərə) verəcəyini vəd edir. «Koroğlu» eposunda 70 və 777 sayı işlənir. Bu saylar Göy- türk yazısında da təkrar olunur: Atam İlteriş kağan 17 ər ilə hərəkətə keçdi. Xəbəri eşi- dən ormandakılar, ovadakılar toplanıb 70 kişi, sonra 700 kişi oldu (Orkun, 1994, 34-35).
225 Плутарх, 1990, 343. 226
Herodot, IV. 11. Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|