A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
74 Metedən sonra Ki-ok (m.ö.174-160) çin geyim və mətbəx kulturuna meyl edirdi, bunu duyan vəziri deyir: «Bütün hunların sayı Çinin bir sınır əyalətinin sayı qədər deyil. Əlbisə və yeməkləri bizdən fərqlənən çinli- lərin sayı olduqca çoxdur. İndi hun hökmdarı çin adətini qəbul etsə, onda hun
əriyəcək». 234 Çindən asılı duruma
düşən İşbara
kağan
585-də
Çin
impe-
ratoruna hər
il cins atlar göndərəcəyini,
oğlunu girov verəcəyini vəd
edir,
lakin çinsayağı geyimin qəbul olunmasını, çiynində dalğalanan saç hörü- yünün çözülməsini, dilini dəyişməsini, çin qanun və adətlərinin qəbulunu mümkünsüz sayır, çünki bütün türk milləti törəsini pozmaz - deyir. 235
Bilgə kağan (716-734) Çini örnək alıb, şəhərləşmə yaşamına keçməyə, buddizm, taoizm kimi dinlərə meyl göstərəndə bilgə Tonyukuk törənin pozulmasına yol verməmişdir. 236
lılıq gələnəyi tarixi olaylarda aydın görünür. Çin qaynağında Meteyə aid ilginc bir pritça vardır. Burada qeyd olunur ki, Çin elçisinin hunların qü- ruruna toxunan bir neçə tələbinə dözümlü yanaşan Mete ondan hunların istifadə etmədiyi bir parça yararsız səhranı istəyəndə «torpaq verilməz» deyib, müharibəyə başlayır. Qaynaqlarda keçən «İlteriş atalarının törəsinə görə budunu təşkilatlandırdı», «törə gərəyincə taxtda oturdu» deyimləri də göstərir ki, türklər törəyə böyük önəm vermiş, «dövlət dağılar, lakin törə yaşayar» inamı ilə yaşamışlar. Beləliklə,
türk dövlətçilik gələnəyinin türk törə normalarına uyğun davam etdiyini görmək olur. 237
Törə dəyişməz doqmalar və gerçəkliklə, mövcud durumla uyğunlaşa bilən yeniləşmə normalarından ibarət idi.
Bu
baxımdan, milli-etnik dəyərlərdən yoğrulmuş doqmalar dəyişməz qanun- lar, coğrafi, iqtisadi və sosial-siyasi durumla bağlı normalar isə dəyişə bi- lən qanunlar idi. Dövlətin teoriya ilə deyil, gerçək durumun tələblərinə uyğun idarə olunmasında fayda görən türklər törə dəyişikliyinə ehtiyac olanda məsələni toya çıxardırdılar. Dəyişiklik toyda gənəşib razılıq əldə
234 De Groot, 1921, 80. 235 Danişmend, 1966, 19.
236
Tonyukuk demişdir: «Qalalar tikib içində otursaq, qədim gələnəklərimizi dəyişsək, günün birində çinlilərə məğlub olub, işğal olunan ölkəmizi itirə bilərik.
Əsasən, taoist, buddist tapınaqlarda sadəcə uyumluluq və itaətkarlıq təlqin olunur.
Təpərli və savaşçıl olmanın yolu bu deyil, bu səbəblə tapınaqlar qurmamalıyıq» (Liu-Mau-tsai, 1958, 172). 237
Musa peyğəmbərin beş kitabı
da «qanun» anlamında torá adlanır. Törə
sözü monqol, macar dillərinə də keçmişdir.
75
edəndən sonra keçərli olurdu. Tarixi qaynaqlarda bəzi təkliflərin toyda qəbul olunması, bəzilərinin isə rədd olunması haqqında bəlgələr vardır. Hunlarda Mete, göytürklərdə Bumın kağan, bulqarlarda Kurum xan bəzi törə dəyişikliyi edə bilmiş elbəylərdir. 238
Araz kulturu ömrünü başa vurduğu III minilliyin sonları istehsal formala- rının və mənbələrinin artım çağıdır. Əhali arasında təbəqələşməyə yol açan belə artım sosial durumdakı yeni münasibətlərin ortaya çıxmasına səbəb olmuş və bu gəlişmələr yeni siyasi qurumların formalaşmasına tə- kan vermişdir.
III-II minillərdə Urmu gölü hövzəsində Aratta, Lulu,
Qut,
Turuk və yaxın bölgələrdə Subar, Kuman eli və bəyliklərinə aid yazılı tutalqalar vardır.
I minilin başlarından isə onlarla bəylik, sonra Mana, Mada və Atropaten elləri ortaya çıxmışdır. Urmu gölündən yuxarı Qafqaz dağla- rınacan Saqa eli, sonralar isə İslamaqədər varlığını qoruyan
Alban (Aran)
eli qurulmuşdur. Doğu Anadoluda Saqa eli ilə eyni çağda Qamər bəyliyi vardı.
Sadalanan dövlətlərin qonşu bölgələrdə yaranmış dövlətlərlə müəy- yən ilişkiləri olmuşdur. Bu əlaqələr bəzən dostluq, müttəfiqlik, bəzən də bir-birinə basqın etmə, düşmənçilik münasibətləri ilə davam etmişdir. 239
Barış durumu vaxtaşırı savaş durumu ilə əvəzlənmişdir. Əgər doğuya gedib orada yeni Atayurdu salan türklərin tarixi Çin qaynaqlarında əks olunmuşdursa, batıda qalan yerli türklərin tarixi də məhz Sumer, Akad, Elam, Kassi, Hurri, Asur, Urartu, Yunan, Roma, Əhəməni dövlətləri ilə olan əlaqələri əks etdirən yazılı qaynaqlarda yatır. Bu yatmış bəlgələri oyadıb danışdırmaqla qədim türk boylarının,
tarixini öyrənmək olar.
238 Ramiz bəy Əskərin «Qutadğu bilig» (B. 2003) adlı əsərində türk dövlətçilik sistemi, dövlətçilik terminologiyası haqqında gərəkli fikirlər vardır. Təəssüf ki, bu dəyərli əsər III Bitik yazılandan sonra nəşr edildiyindən ondan yararlana bilmədik. 239 Türk dövlətçilik terminologiyasında ailə ilə bağlı bəzi sözlərin, inanc-mifologiya ilə bağlı və sosial-siyasi qurumlara aid terminlərin Ön Asiyada qədim sumer, akad-asur, hat, het, urartu, etrusk dillərində, o cümlədən batı türklərlə kontaktda olmuş yəhudi, latın, yunan dillərindəki qədim yazılarda əks olunması həmin əlaqələri aydın göstərir:
Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|