A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
72 Türk dövlətçilik gələnəyində apa, bağa, bilgə, şad, tarkan, bəy və sair bu tip ad-sanın verilmə qaydaları olduğunu qeyd etmişdik. Bu qədim gələnək uzun müddət davam etmişdir. Hər kəs «bəy» sanını almaq üçün qılıncının gücülə topluma xidmət edib, «acı doyurmaq, çılpağı donatmaq» sınaqlarından keçməli idi (KDQ).
Təkcə bəlli soydan olanların deyil,
bütün
gənclərin bu sınaqdan keçə bilmə hüququ vardı.
II Göytürk elini
qurduğu
üçün «eli dərləyən, toplayan» anlamında kağan İl-teriş adını
almışdır. Fə-
qir milləti toplayıb «kobratdım» deyimində göründüyü kimi, Kubrat xanın da adı «kubrat» (toparla) feili ilə bağlıdır. El quran, eli yaşadan, eli böyü- dən elbəylərə Elteriş, Elalmış, Eltutmuş, Elolmuş kimi ad-san verilirdi, hələ Qut elbəyləri sırasında bu son sana Elulumeş (2179-2174)
şəklində rast gəlmək olur. KDQ və «Koroğlu» eposunda Dönməz, Dönəbilməz, Tərsuzamış, Halaypozan, Tüpdağıdan, Tanrıtanımaz kimi «ər adı» daşıyan alplar var. Belə ad-sanı olmayan bir türkün «ər atım yok üçün yeti aşnukı eşim taşru etildi» deməsi onun kövrəlmiş ovqatını dəqiq göstərir. Türk toplumunda ər adı bəzən qısa, bəzən də çox uzun olurdu. Oğuznamədə oğlunun Tan- rıdan qüvvət aldığını deyən Tuman xan ona belə ad verir:
«Bundan sonra onun adı Tiken bile er biçken Kayı Yavquy xan olsun! Bunun mənası bir adamın başını tikan otu ilə biçən (üzən) deməkdir» . 227
Bəzən san ilə vəzifə titulunu ayırmaq çətin olur. «Tonyukuk boyla baqa tarkan»,
«Boyla kutluğ yarğan» adlarında keçən boyla sözü haqqında T.Təkin yazır ki, protobulqar yazılarında ən çox keçən ünvanlardan biri də boyla tituludur. 228 Tuna bulqarlarında bu titulun içirgü boyla şəklində işlənməsi onun saray içi bir vəzifə-titul olduğunu ortaya qoyur. Qədim türk yazılarında keçən Külüg-tirig, Külüg-çor, Külüg Bilgə kağan, Köl- erkin, Külbey (bulqar adı), Kül-tegin adlarında görünən külüg və kül//köl sanının təhlili göstərir ki, burada şanlı, şöhrətli, məşhur anlamı vardır. Uyğur elbəyi «İltutmuş Bögü alp külüg kağan» adında da görünən
də təsdiq edir. Həmin külüg sözü qədim bir türk yazısında «yazıldı ad ι
deyimində keçir. 229
Bu baxımdan, Herodotun qələmə aldığı saqa soykökü mifində ilk elbəy 227
Ðÿøèäÿääèí, 1992, 47. 228
Tekin, 1987, 44. 229
ДTС, 326. 73
sayılan Kolaksa (Kolakca)
adının düzgün izah oluna bilməsi kül, külüg, külügcə,
sanlarının daşıdığı anlamın gerçək yozumundan çox asılıdır. 230
«El qılıncla qurulur, qələmlə yürütülür» deyən türklər, əslində, vaxt- aşırı «bu qələmi» qeyri-türklərə vermişlər. İslamlaşma çağına qədər türk dövlətlərində məmurların çoxu türk idi, lakin Səlcuqlardan başlayaraq, dövlət qurumlarında etnik kökəni pers (əcəm) olanlar get-gedə üstünlük təşkil edirdi. Türk dövlətçilik tarixində belə dönmə olayını, əvvəllər türk böyüklərinin yanına heç bir atəşpərəst, yəhudi, tərsa və rafizin getməyə cəsarət etmədiyini vurğulayan XI əsrin böyük siyasi xadimi Nizamülmülk (1017-1092)
yazırdı ki, durum dəyişib, indi türk məmurları namuslu və bilikli olsa da, onları saraya yaxın buraxmırlar. 231
Türk toplumunda hər kəsin sayqı göstərdiyi «yazılmamış qanunlar» vardı. Etnik, dini, sosial və siyasi normalara dayanıqlı bu qanunlar qay- naqlarda türk törəsi (il törü) kimi verilir. 232 Türk törəsinə görə, cinayət edənlərlə sərt davranılırdı. Qonur (m.ö.VI əsr) Saqa elbəyi olsa da, onun Yunan elində «7 müdrik» sırasına daxil edilən oğlu Anaxars öz yurduna dönərkən türk törəsini pozduğu üçün onu öldürürlər. «Türkmənlərin soy- kökü» kitabında, hətta kimliyindən asılı olmayaraq,
cinayət törədənə arxa duranı da cəzalandırmağın zəruriliyi vurğulanır: «Bir kişi günahkar bolsa, ol kişi padşah olturğan yerge yavuk bolsa ya ıraq bolsa, ol günah qılğan kişi padşahnıñ uruğundan bolsa ya özge uruğdan bolsa, xanıñ bir kişisi barıp anı yarğu qılsa (müdafiə etsə) aña xanıñ inisi və oğlu və bəgləri heç kimersə qol yapmasunlar və meni dip, kelip turur dip post-penah bolub, eger hər kim arka bolsalar, ol arka bol- ğan kişini padşah eşiginə keltürüp arkasına qılıç birle çapıp ikki bölük qılmaq gerek ta körgenge köz və işitkenge qulaq bolğay».
233
230
231
«Bütün
türk ağaları bilikli, təsərrüfatçı,
namuslu
işçi idilər.. , buna görə, o sultanlar rahat yaşamışlar. İndi isə iş elə yerə çatıbdır ki, dərgah və divan onlarla doludur, hər türkün qarşısında onlardan on, iyirmi nəfər yüyürür, çalışırlar ki, bir xorasanlını belə dərgaha buraxmasınlar, qoymasınlar onlar bir parça çörək sahibi olsunlar»
(Siyasətna- mə, 133). 232
Qonşu xalqların gələnəklərindən fərqlənən türk törəsində milli-etnik dəyərlərə bö- yük önəm verir və dəyərlərin dəyişdirilməsinə yol verilmirdi. Belə ki, qonşu sumerlər çoxtanrılı olduğu və balıq qurbanı verdiyi halda, türklər təktanrılı olub, qurbanlıq heyvan kimi qoyun kəsirdi. Sonralar bozqır türkləri qoyunla bərabər atı da qurban verirdilər. 233 Şecere-i Terākime, 1996, 161-162. Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|