A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
89
etmişdir. 280
Oğuzun ordusunda urun, ünüş, sav- rum, küşük, solqay bölmələri olduğunu vurğu- layan bu əlyazmada ordunun qaravul, yeravul, qol, ciqdavul (və ya ökcə), buxtarma adlanan hissələrinin qarşı tərəfə doğru ardıcıl düzümü, başbuğun
və tuğun olduğu və
orta bölümun isə sağ qol və sol qol ilə əhatə olunması qeyd olunmuşdur: Əlbəttə, ordunun belə düzümü türklərin savaş taktikasından, döyüş yerindən və qarşı tərəfin durumundan asılı olaraq,
hər bir
konkret
savaşda
dəyişrdi. Lakin bu
düzümün dəyişməz qaydaları da vardı ki, bunlardan biri də protokola görə, xaqanın sağında duranlar, savaş vaxtı ordunun sağ qol, solunda duranlar isə sol qol bö- lüklərində yer tuturdular. Belə ki, dövlət düzənindəki duruş yeri orduda da təkrar olunurdu və hər kəs orduda öz yerini öncədən bildiyi üçün sıra- lanmaya əlavə vaxt sərf olunmurdu. Protokol üzrə sağ-sol sıralanmasın- dan başqa, böyük türk dövlətlərində ölkə də sağ-sol bölgələrinə ayrılır, biri xaqan, digəri onun təyin etdiyi canişin (yabqu, şad) tərəfindən idarə olunurdu. Göründüyü kimi, türk ordu sisteminin əsasında xalq və dövlətlə iç- içə olan birliyi dururdu. Qaynaqlarda işlənmiş terminlər türk ordusunun daxili quruluşu, düzəni haqqında bilgi verir. Belə ki, türk süvari bölükləri
qurulması tabur, qoşunun mərkəzi tüp, bütöv qoşun sü, əsgərin, qoşunun
280
R. Şükürova bunu «Oğuznamə»nin şərhlər bölməsində vermişdir: «Oğuzun ordusu yeddi hissəyə bölünürdü. Birinci hissə monqolca bulçunqar, türkcə isə qaravul adla- nırdı.
ordunun əsas qüvvələrinin başında dururdu. İkinci hissə monqolca manqolay, türkcə yeravul, ərəbcə isə müqəddimət əl-ceyş adlanır, gənc və igid döyüşçülərdən təşkil olunurdu.
Üçüncü
hissəni
Olcay
xan
monqolca
baranqar,
türkcə ön qol adlandırır ki, bu da ərəbcə maymana (sağ cinah)
deməkdir. Dördüncü hissəni
Olcay xan monqolca cuvanqar, türkcə sol qol adlandırır ki, bu da ərəbcə maysara (sol cinah) deməkdir. Beşinci hissə ordunun gözüdür. O, qol adlanır və ordunun sağ və sol cinahları arasında yerləşdirilir. Ordunun komandanı və bayrağı (tuğ) burada olur. Altıncı hissə küçüngər adlanır və beşinci hissənin (qol) arxasında durur. Ona türkcə ciqdavul, bəzən isə ökcə deyilir.
Yeddinci hissə monqolca bustinqar, türkcə isə buxtarma adlanır,
altıncı hissənin (küçüngər) arxasında yerləşir. Onların ərəbcə adları yoxdur. İki ordunun rastlaşdığı yerə qarşu deyilir» (Ðÿøèäÿääèí, 1992, 68, 96-cı qeyd). 90 toplanış məntəqəsi tirilgü yer adlanırdı.
Belə terminlərin bəzisi sonralar məna
dəyişikliyinə uğramışdır. 281
Məncə, alay (atlı bölük) və alaman (yağma, talan) sözlərinin hərbi termin anlamları, m.ö. I minilin əvvəllərindən tez yarana bilməzdi, çünki sonralar yalnız cığatay dilində görünən bu sözlərin saqa-qamər boylarının qayıdışı ilə bağlı Azərbaycanda yaranmış hərbi termin anlamları doğuya miqrasiya etmiş digər türk boylarının dilində yoxdur. Alay sözündə polk, batalyon, taqım, qoşunun ön sırası anlamları isə atlı bölüklərin qoşundakı yeri və sayı ilə ortaya çıxmışdır. 282 Mada çarı Kiaksar da yüngül yaraqlı saqa-qamər atlı alaylarına uyğun qoşun növü yaratmışdı. 283
Əgər
süvari
sözü ehtimal etdiyim kimi,
boyadı ilə
bağlı
deyilsə, onda hun çağından bəlli olan sü sözundən yarandığını güman etmək olar. «Bəg yağıka sülədi» (bəy yağıya qarşı vuruşdu) deyimini və «Yağıng taba titrü bakıp bükdəñ bilə, Oğrap kalı kəlsə saña karşu sülə» (Yağıya diqqət et, xəncərini itilə, sənə qarşı gələndə onu sülə) beytini örnək verən M. Kaşğari bu sözün əslində süv olub, «v» səsinin düşdüyünü yazır. 284
Qaynaqlarda qoşun çıxarmaq,
ordunu irəli aparmaq anlamında süle, sület, sü elt sözləri işlənmişdir. 285
Bu sözdən sübaşı, subay (zabit) terminləri
də yaranmışdır. Göytürklərdə Sübaşı İnel kağan 711-də baş komandan idi. Asur yazılarında batı subar boylarından olan kumuqlarla döyüşə aid bir mətndə karâšu termini işlənmişdir. Uzmanlar asurca olmayan bu sözün qoşun və ya hərbi düşərgə anlamında işləndiyini söyləmişlər. 286 Türk
dilində karasu deyiminin «piyada qoşun» anlamında işlənməsi şübhə doğurmur, bugün də Türkiyə ordusunda eyni anlamda «kara kuvveleri»
281 Bugün türk və azər ordusunda işlənən taqım termini tağ (hissə, dəstə) sözü ilə bağlı idi.
taqım termi- ni ilə taqm (τό τάγμα) bildirilmiş və taqımbaşı taqmatarx (ταγμά-ταρχος) adlanmışdır. Taqım daxilində daha kiçik bölüklərlə bağlı hekatontarx (yüzbaşı), dekarx (onbaşı) titul- ları da işlənirdi
(Симокатта, I. XIV.5; səh. 200, 55-ci qeyd); Qoşunun mərkəzi sayılan tüp termini dastanlarda «hoy deyəndə ağır tüplər dağıdan» kimi deyimlərdə qalmışdır. 282
Sonralar alay sözü bir çox xalqların dilinə
də keçmişdir: pers, ərəb (ﯼﻻا , ﯼﻵﺁ), yunan (׳αλλάγιον) və b. 283
Herodot, I. 103. 284 MK, III. 271-272. 285 Donuk, 1988, 103. 286 Mətndə ordu anlamında işlənən karâšu termini «voysko» və «polevoy laqer» kimi tərcümə edilmişdir (АВИИУ, №42, 2-ci qeyd). Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|