A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
93
başına taxıldığı kimi, atları da onlarla bəzəyirdilər. Bayraq ucuna taxılan ipək-qumaş tanğuk, mızrağın ucundakı tuğ örpək adlanırdı. Son vaxtlara qədər türk toplumunda davam edən damğa gələnəyi bəzi bayraqlarda da görünür. Əvvəllər tuğların sayı dövlət və ordunu təşkil edən boy, bodun sayını bildirirdi. Sonralar isə bu say simvolik olaraq 3, 6, 9 tuğla davam etmişdir. 744-də uyğurlar «üç tuğlu türk» ordusunu yenmişdi. Orduya qa- tılmış hər boyun özünəməxsus simvolu onun bayrağının forması, damğası və rəngi idi. Göytürklərə məxsus qurdbaşlı bayrağın görünməsi kifayət idi ki, onu görənlərin canlarına üşütmə düşsün. Saqa (skit) adlanan bəzi türk boylarında isə savaş bəlgəsi kimi bay- rağın «ilan-əjdaha» şəklində olması haqqında tarixi bilgilər vardır. Belə ki, II əsr yazarı Flavi Arrian «Taktika» (35. 3-5) başlıqlı yazısında həmin bayrağın forma və mənasını belə təsvir edir: «Mızrağın uzunluğuna uyğun onun başındakı əjdaha formalı yelək saqaların (skit) hərbi bəlgəsi sayılır. Bu yeləyin qorxunc ilana oxşaması üçün başından tutmuş quyruğuna qədər ona alabəzək parça qırıqları tiki- lir.
sakit durub, yalnız mız- raqdan sallanan alabəzək bir örpək görürsən, elə ki, atlar hərəkətə gəlir və külək bu örpəyin içinə dolub onu yelləndirir və atların sürəti artdıqca içinə dolan havanın uğultusu artır, onda bu bəlgənin yaratdığı mənzərə təkcə maraq və
ya
qorxu hissi aşılamaqla bitmir,
həm də onunla hücumun yönünü müəyyənləşdirmək baxımından və ayrı-ayrı bölüklərin bir-birinə saldırmaması üçün əhəmiyətlidir» . 295
Türk ordu sistemində savaş musiqisinin və hərbi marş gələnəyinin uzun tarixi vardır. Hələ ovçuluq dönəmində Qobustan qaya rəsmlərində əks olunmuş
ov öncəsi ritual yallını bu gələnəyin başlancığı saymaq olar. İnsanı cuşə gətirən havalar,
ritmik-melodiya tarixboyu savaşa gedənlərin döyüş ovqatını yüksəltməyə yönəlik gələnəklərdəndir. Bugünəcən yaşa- yan güləş öncəsi rəqs etmə gələnəyi də
keçmişdə savaş öncəsi icra edilən ritualdır.
Koroğlunun da
savaş öncəsi silahdaşlarına sazla döyüş ovqatı aşı- laması bəllidir. Qədm türklər savaş iyələrindən uğur
döyüşə
gedirdilər.
İslamı
qəbul etmiş
türklərin də savaş öncəsi 295
АИОСК, 1990, 132. 94 «adı görklü Məhəmmədə salavat götürməsi» (KDQ) bəllidir. Altaydakı Kudırge məzarından tapılan daş üzərindəki cizgi rəsmində savaşa gedən əsgərlərin atdan düşüb,
savaş iyələri qarşısında diz çökərək uğur diləməsi aydın təsvir olunmuşdur: 296
Orduda qopuz, nağara, zurna ilə başlanan çalğı alətlərinin sayı sonralar davul, gərənay, sinc, kös, boru (şeypur) və başqa alətlər ilə artdı. Belə ki, artıq Osmanlı ordu- sunda çalınan mehtər marşı dünya savaş tarixində əvəzi olmayan bir
qürurverici möcüzə idi. Beləliklə,
qaynağını ən uzaq keçmişdən alan savaş musiqisinin türk ordu sistemində özəl yeri var- dır.
və taktiki gedişlər də davul, boru səsilə tənzimlənirdi. Lakin çalğı alətlərinin orduda klassik rolu savaş öncəsi ritualla bağlıdır. Belə ki, Dədə Qorqud bahadırları hər dəfə savaş öncəsi bu gələnəyi təkrar etməli olur: «Gümbür-gümbür naqaralar dögildi,
burması altun tuc borılar çalındı». 297
Türklər yalnız savaş üzrə deyil, müdafiə ilə bağlı da möhkəm mü- hafizə sistemi yaratmışdılar. Oturaq türklərdə müdafiə, əsasən, qalaların mühafizəsi ilə bağlı idisə, bozqır türklərində xaqan köşkünün və yurdun qorunmasında görəvli olan özəl bölüklər bu işi həm də orduda görürdü- lər. Türk dövlətçilik və ordu sistemində təkcə mühafizə və gözətçilərlə bağlı xeyli termin vardır: mühafizə alayı yortuq, sarayı və xaqanı gündüz qoruyanlar turgaq, gecə mühafizəçiləri yatqaq, iki saatlıq növbə vaxtı isə küzet adlanırdı. Çin qaynaqlarına görə, Göytürk kağanının mühafizə dəs- təsində olanlara, kağanı qoruyanlara börü deyilirdi . 298
Qədim türk dilində növbə vaxtı oyanıq olma anlamında işlənən sakçı (sak-sak) deyimi azər
296 Elmi ədəbiyatda savaş tanrısı ( iyəsi) kimi verilən teonim və demonimlər haqqında V Bitikdə bilgi verilmişdir. Özəlliklə, savaşla bağlı qədim lulu və sonra hun boylarında görünən Kiur//Kuər teonimi, sonrakı türklərdə Humay və Bozqurd mifləri geniş izah olunmuşdur. 297
KDQ, I. 114. 298
Ögel, 1991, VI. 19. 95
dilində
zimləyən, toya gələnləri yerbəyer edən, savaş vaxtı isə orduda qaravul- başı olan yasavul termini bir sıra xalqların dilinə də keçmişdir . 299
Bəkçi, karakçı, gözətçi, qaravul terminlərindən son ikisi azər dilində qalmışdır. M. Kaşğariyə görə, savaşda qoşunun sıralanması ilə məşğul olan ça- vuşlar
300
Çin qaynaqlarında ço-pi-şe (P. Pelliot) şəklində yazılan çavuş titulu azər dilində bugünəcən işlənir. Qaynaqlarda çavuşun elçi statusu ilə başqa dövlətə göndərilməsi də qeyd olunmuşdur. Görünür, çavuş da yasavul kimi protokol qaydalarına nəzarət edən məmur tituludur. Türklər savaş vaxtı agenturadan da istifadə edirdilər. Bu iş kəşfiyatçı, agent anlamında olan körüklərə tapşırılırdı. Tonyukuk yazısındakı «Türkiş kağanta körük kəlti» deyimində söhbət xəbər gətirən kəşfiyatçıdan gedir. Türk ordu sistemində onbaşıdan tutmuş tümənbaşıya qədər onlarla titul vardır və bu titulları daşıyanlar layiqli hərbçilərdir. Lakin ordunun zabit tərkibi nə qədər zəngin
olsa da, türk ordusunun
gücü türk əsgəri idi. Ordu mənasında cərik sözü sıralanma, cərgələnmə, düzülüş anlamından törəyən «əsgər» anlamlı çəri//çeri sözündən yaranmışdır, yeniçəri, çerik- başı, çeribaşı sözü də buradandır. «Qara-Göne çeri başı oldu”». 301
Yeniyetmə yaşlarından əsgəri təlim-tərbiyə ilə böyüyən, döyüşdə şəhid olmağı şərəf bilən türk əsgərinə dastanlar qoşulmuş, igidliyi öyül- müşdür. Bu öygülər təkcə türk dilində deyil, asur, yunan, latın, çin, ərəb, rus və başqa dillərdə yazılmış tarixi qaynaqlarda da əks olunmuşdur. Vaxtilə Misir fironu öz ordusunda qaşqay döyüşçülərini görmək istədiyi kimi, sonralar Bizans, Çin, Pers, Ərəb hökmdarları da türk əsgərlərindən çox yararlanmışlar. 591-də pers şahı Xosrov döyüşdə əsir aldığı bir qrup xristian türkü «qələbə» ərməğanı kimi imperator Mavrikiyə göndərmiş- dir.
302 Bir sözlə, türk əsgəri ərdəmli idi. Göytürklərin Altıngöl yazısında «ərdəmli millət güclü olur» deyimi əsgərə güvəncdən doğmuşdu. Türk əsgərinin alp, ərən, alpər, bahadır epitetləri çox qədim çağlardan bəllidir və bu igidlik sanları bir sıra qonşu xalqların dilinə də keçmişdir.
299 Bəzi dialektlərdə yasavur şəklində də görünən yasavul sözünün praforması *yasaq-ul ola bilər. 300
MK, I. 368; Yunandilli yazılarda τζαούσης və τζαούς şəklində keçən bu titul kuryer (xəbər aparan) anlamında da işlənmişdir (Moravcsik, II, 308-309). 301 KDQ, I. 239. 302 Симокатта, V. X. 13-15. Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|