A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
86 bacarmalı idi. Bozqır türk boylarında həm də hamı hər kəs üçün, hər kəs hamı üçün prinsipi vardı. Bu prinsip isə özlüyündə xalq və ordu birliyini ortaya çıxarmışdı. Ordu-xalq birliyi toplumun bütün sosial-siyası qurumla- rını əhatə edirdi. Bu mənada, köçünü arabalarda daşıyan köçəri türklərin arxa və ön cəbhə bölgüsü yox idi: belə toplumun özü bütovlükdə həm bir elat, həm də bir ordu idi. İstər yarımköçəri, istərsə oturaq türklərdə daima savaşa hazır durum vardı, çünki hər kəs dinc vaxtlarda gördüyü işə uyğun orduda yer tuturdu. Belə ki, dinc vaxtlarda ov etmək üçün lazım olan təd- birləri görən ovçubaşı savaş vaxtı da ordunun ərzaq təminatı ilə məşğul olurdu. Savaşa gedən əsgər art-el adlanan arxa cəbhədən arxayın idi. 272
Çünki türk törəsinə görə, qazi və özəlliklə, şəhid ailəsinə qayğı göstər- məyə böyük önəm verilirdi. Əsgərlərin adı və azuqəsi yazılan dəftərə ay
273
Hər an savaşa hazır olmaq üçün türklər müxtəlif idman yarışlarına və ovçuluğa böyük önəm verirdilər. «Av avlamaq» bir tərəfdən ərzaq təminatı ilə bağlı idisə,
digər tərəfdən qarşıdakı savaşlar üçün bir məşq növü idi. Belə məşqlərdə silahlar da sınaqdan keçiri- lirdi.
səhnələri hələ Qobustan qaya rəsmlə- rində öz əksini tapmışdır. Maraqlıdır ki, bu rəsmlərdə yaba və nizəyə nisbə- tən, yay-ox az yer tutur, həm də çox bəsit formada verilir: Savaşa hazırlıq güləş və oxatma yarışlarında, cıdır meydanlarındakı at yarışlarında gedirdi. Hər bir təcrübəli əsgər bir neçə gəncə savaş fəndləri öyrədirdi. Türklər ovçuluq edəndə də savaş vaxtı
lazım olan uzaqdan oxatma bacarığını məşq edirdilər. «Yata- yata yanımız ağrıdı, dura-dura belimiz qurudu» deyərək, Qazan xan belə hərəkətsizlikdən bezən oğuz bəylərini ova çağırır: «Yürüyəlim, a bəylər! Av avlayalım». 274
At üstündə dördnala çapan döyüşçü irəli, sağa, sola və
272 Rus dilindəki «artel» sözü də buradandır (Шипова, 1976, 39). 273 Donuk, 1988, 94. 274 KDQ, 1962, 28. 87
hətta arxaya çevrilib ox atmağı bacarmalı idi. Bunu bacarmayanlar türk savaş taktikası üçün yaramırdı. Hər bir gənc həm də göstərdiyi müəyyən
igidliyə
görə
ər adı alırdı. Uruzun onaltı ya- şına çatmasına baxmayaraq, heç bir igidlik göstərməməsini özünə böyük dərd sayan Qazan xan oğlunu acı sözlərlə qınayaraq utandırır.
Oturaq türklərdən fərqli olaraq, bozqır türkləri ata minib, ox atmağı uşaq- lara 3-4 yaşından öyrədirdilər. Qaynaqların verdiyi bilgiyə görə, azyaşlı uşaqları qoça mindirib,
çöl siçanına ox atdırırdılar. Dö- yüş məşqləri ilə böyüyən dəliqanlılar hər an ər adını almaq yanğısı ilə savaşa can atırdı. Herodot mad gənclərinin savaşmağı saqalardan öyrəndiyini qeyd edir ki, bu da iç oğuz - dış oğuz boylarının qovuşduğu çağlar idi. Hər hansı bir dövlətin, ölkənin və ya bölgənin hərbi gücü savaşda düşmənə qarşı çıxarılan qoşundakı əsgərlərin sayı ilə ölçülürdü. Kseno- fonta görə, Mada eli m.ö.VI əsrdə döyüşə 60 min piyada, 10 min süvari, Ərmən ölkəsinin əhalisi isə 20-40 min arasında piyada və 4-8 min süvari çıxara bilirdi. 275
Strabonun vaxtında Atropaten ölkəsinin 40 min piyada, 10 min atlı ordusu vardı. 276 Təbəri, İbn əl-Əsir və Gevond qeyd edirdi ki, 730-cu ildə xəzərlər 300 minlik qoşunla Azərbaycanda ərəblərə qarşı vuruşurdular. 277
məmurların orduda uyğun vəzifə daşıması idi. Belə ki, taleyüklü böyük savaşlarda dövlət başçısı özü orduya komandanlıq edirdi, ikinci dərəcəli
275
Ксенофонт, 1976, II. I. 2-6; III. I. 33. 276
Strabon, XI. 13. 2. 277
Áöíéàäîâ, 1989, 108. 88 savaşlarda isə dövlətdə yüksək vəzifə tutub, yüksək hərbi rütbəsi olanlar ordu və qoşuna komandan (başbuğ) olurdu. 278
Dövlət məmurları da savaş vaxtı orduda uyğun vəzifə daşıyırdılar. Beləliklə, dövlət-ordu birliyində görünən bu özəlliyi təxminən belə təsəvvür etmək olar: Hakimiyətdə görəv Orduda görəv yanzi, xaqan, elbəy, yabğu, bilgə, atabəy tarkan, şad, eltəbər tiqin, inal buyuruq
çavuş yasavul, qorçi baş komandan ordu başçısı (başbuğ) ordu//qoşun başçısı (başbuğ//sübaşı) qoşun, bölmə başçısı qvardiya başçısı qoşunun sıralanmasına məsul olan mühafizə, qaravul başçısı Türk ordularının çevik manevr imkanı, süvari alayları, savaşda isti- fadə olunan hərbi taktika bu ordularla qarşılaşan dövlətlərin, xalqların da ordu sisteminə təsir etmişdir. Belə ki, hələ m.ö.
I minilliyin ortalarından sonra türk-monqol hərbi birliklərinin vaxtaşırı hücumlarının qarşısını al- maq üçün dünyanın 7 möcüzəsindən biri sayılan Çin səddinin tikilməsi də bu türk-monqol qarışığı olan hunların akınlarını durdura bilmədi. Bunu görən çinlilər nə qədər mühafizəkar
olsalar da, ordu sistemində reforma
etməyə məcbur oldular və yeni ordu sistemində ilk dəyişiklik süvarilərə manevr
etmə imkanı verən türk geyimlərinə keçmək
oldu.
Türklərin ordu sistemindən doğuda çinlilər yararlandığı kimi, batıda da Avropa xalqları bu ordunun bəzi özəlliklərini, xüsusilə süvari alayları sistemini öz ordu- larında tətbiq etməyə çalışmışlar. Türk hərbi rütbələri sırasında onbaşı, yüzbaşı, minbaşı, tümənbaşı terminləri göstərir ki, qoşunlar onluq sistemi üzrə qurulmuşdur. 279
Dədə Qorqud boylarında seçmə atlı alayı anlamında «bin bögdüz başı» deyimi işlənmişdir. Çin qaynaqlarına görə, Metenin ordusundakı atlar rənglərinə görə sıralanırdı.
Ümumiyətlə, türk ordu sistemində sıralanma və qoşun düzəni savaşın qələbə ilə bitməsində mühüm rol oynayırdı. Rəşidəddinin qələmə aldığı «Oğuznamə» variantını rus və azər dillərinə çevirən Rəhilə xanım Şükürova Britaniya muzeyində saxlanan bir əlyazmada Oğuz ordusunun düzümü ilə bağlı bir parçanı da tərcümə
278
«Kutadğu Bilig»də dövlət məmurları haqqında bilgi üçün bax: ßñêÿð, 2003, 92-94. 279
«On min başı» və «on min» anlamında tümən sözü rus (témnik), pers (tūmān) və sair dillərə keçmişdir (Шипова, 1976, 318; Çÿðèíÿçàäÿ, 1962, 243); Elam çarının m.ö.VII əsrin ortalarında Teuman adlanması da diqqəti çəkir (АВИИУ, ¹76). Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|