A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aldar yana
- Atlı türklər və süvari döyüşçülər
106
ayrılır və yenidən bir yerə yığılırdılar. O ki qaldı, nizamsız hərəkətlərə, qurd oyununun məqsədi məhz bu idi: çaşqınlıq yaratmaq üçün nizamsız görünən hərəkətlərlə «qurd oyunun aralığa salanda» (Koroğlu) aralıq qa- rışsın, meydanda düşmən tərəfin nizamı pozulsun. Belə psixoloji çaşqın- lıq içində olan düşmən görəndə ki, basqın edənlər artıq «qorxub» meydan- dan qaçır, düşürdülər onların dalınca və onda ayılırdılar ki, artıq pusquya düşüblər və bu vaxt hər iki yandan hücuma keçən türklər əsas məqsədlə- rini reallaşdırmış olurdu.
Beləliklə, nizamsız görünməyin, guya qorxub meydandan qaçmağın və düşmən əsgərini onu qovmağa təhrik etməyin özü əslində düşünülmüş savaş taktikası idi. Metenin belə bir qurd savaşını çin qaynağı təsvir edir. Belə ki, Mete 400 minlik hun ordusunun seçmə alaylarını atların rənginə görə arxa cinahlarda pusquda saxlayaraq, 320 minlik çin ordusunun qabağından məğlub olmuş kimi geri çəkilir və arxasınca gələn çinlilər pusqu quru- lan yerdə yaxalanır. 340
M.
Kaşğari türk döyüşçüsünün savaş öncəsi ovqatını təsvir edən bir şeiri örnək verir. Burada deyilir ki, savaşa girən türk süvarisi atını yüyənlə- yib, üzəngiləyib, quyruğunu da düyünləyib, tanrını öyür, düşmən döyüşçülərin arxasına düşməsi üçün atını aldadıcı manevrlə aldar yana” çevirib qaçır: Kudruk katığ tügdümiz, Tenriğ öküş ögdümiz, Kemşip atığ tegdimiz,
. 341 Məhz bu «aldar yan» manevrilə qurd sava- şı gerçəkləşirdi. «Qaçmaq da igidlikdəndir» məsəli «Koroğlu» dastanındakı «Qaçar, qaçar, düşmanını aldadır, qayıdanda ac qurd olur, sultanım» və ya «Mərd meydandan qaçmaz, qaçsa aldadı» deyimləri ilə açılır.
340
Бичурин, I. 51. 341
MK, I. 472. 107
Bu şəkillərdən də göründüyü kimi, atının quyruğunu düyünləmiş qırğız atlısı qurd oyunu üçün aldar yan üsulundan istifadə edir, koqure kulturu çağında koreyalı bir igid isə arxaya ox atma taktikasını öyrənmək üçün məşq edir. 342
etmişdir. «Ari» soyundan olması ilə öyünən Şəhrivarazın ordusuna qarşı 630-cu ildə Çorpan Tarxan adlı bəyi üç min atlı ilə irəli göndərən xəzər başbuğunun ordunun bir hissəsini pusquda saxladığını qeyd edən bu qay- naqda deyilir: «İranlılar hücum edən kimi onlarla üzbəüz olanlar qaçdı və hücum edənlər də onları təqib etdilər. Elə bu vaxt pusquda olanlar qəflətən hay- küylə hər tərəfdən hücum edib,
Göyçə gölünün sahilində yanan
qamışlığı bürüyən alov kimi, iranlıları dörd yandan əhatə etdilər. Onların hamısını qırdılar və birini də sağ qoymadılar ki, gedib bu qədər adamın ölməsi haqqında bəd xəbəri böyüklərinə çatdırsın» . 343 Orta Asiyada bugünəcən yaşayan kökpori (göy-börü) oyunu, azər türklərinin çövkən oyunu qurd savaşı taktikası üçün məşq növlərindən idi. Görünür, qurd oyunu ilə bozqurd mifi arasında da müəyyən əlaqə vardır. Bəzi türk boyları öz əcdadı saydığı bozqurd mifini uzun müddət yaşatmışlar, etrusklar bu mifi İtaliyaya, doğuya gedən türklər isə Altaya aparmışlar. 344
Qurd savaşı alınmaz qalaların alınması üçün də yararlı tak- tika idi. Belə ki, qala önündə məğlub olunmuş kimi görünən türk əsgər- lərinin geri qaçması qaladan çıxıb onları izləməyə şirnikdirirdi. İsfahanın alınmasında da bu taktikadan istifadə olunduğunu Rəşidəddin qeyd etmiş- dir.
Müxtəlif ölkələrdə atın evsəlləşməsi (əhliləşməsi) və öncə ondan yük və qoşqu heyvanı kimi istifadə olunması IV minildən bəllidir. Lakin atdan minik heyvanı kimi yararlanmaq olayı ilk dəfə Azərbay- canın güneyində baş vermiş və m.ö. II minilin orta-
342 Azər xalqı, 2000, 258. 343
γճÝϳïáõ³óÇ, 1983, 167-169; Kalankatlı, 1993, 115. 344 Türk boyları içində börü (qurd) adlanan uruqlar vardı.
Belə ki, Bit-Baru (börülər evi) bölgəsi Mana elinin güneyində idi və irandilli tayfalar Xəzərin güney yaxalarına gələndən sonra buradakı bölgəni də Qorqan (börülər yurdu) adlandırmış və Girkaniya (Hirkaniya) deyimi buradan törəmişdir. Ən qədim çağlarda Fərat və Zab çayları da «börü» adlanırdı.
108
larından başlayaraq, burada çoxsaylı ilxılar bəsləyən atçılıq sənəti inkişaf etmişdir. Nisey atlarının davamı kimi, Türkmən elində axaltəkə atları isə sonralar dünyanın müxtəlif bölgələrində yetişən cins atların (ərəb, ingilis,
ran qanadı onun atı idi. Doğu və quzey yönlərə böyük köçlər də atçılığın ortaya çıxması ilə intensivləşdi. Belə köçlərdə artıq öküzü əvəz edən atlı arabanın sürəti 10 qat artmışdı. 345 Hər yeniyetmənin yanında yəhərli at ha- zır tutulur və atla igidlik tryukları (jigitovka) göstərən türk əsgəri ömrü- nün çox vaxtını atın üzərində keçirirdi. At üzərində qadınlar da igidlik göstərə bilir, yeri gələndə savaşda iştirak edirdi. Savaşda görülən igidli- yin yarısı atın payına düşürdü. Koroğlunun Qıratı, Düratı kimi, Kültegi- nin də Ağ-ayğır, Az-at, Azman-at, Öksüz-at adlanan atları məşhur idi. Türk mifologiyasında at kultu qədim çağlarda, türk etnoqrafiyasında at kulturu atçılığın inkişaf etdiyi çağlarda, atlı kulturu isə saqa-qamər və hun çağında yaranmışdır. Atla bağlı türk dillərində yaranmış zəngin ter- minologiya bir çox xalqların dilinə də keçmişdir. Atların cinsinə, yaşına və rənginə görə daha səhih adlarının türkcə olduğunu, başqa xalqlardan çoxlarının bunu bilmədiyni yazan böyük türk şairi Əlişir Nəvai qeyd edir ki, sartlar qamçıya taziyanə desələr də, onlarda boldurğa, çubçurğa türk- cədir. Türk dillərində təkcə qamçının müxtəlif növləri və sinonim cərgəsi yaranmışdır: qamçı, qılıc-qamçı (kəsici qamçı), berge (bergü) və qırbac (qırmanc). Qədim türklər savaş meydanında çevik manevr imkanı olma- yan yaya (piyada) bölüklərdən nadir hallarda istifadə edirdilər. «At ayağı külüg, ozan dili çevik olur» deyən türklər savaş atına ulağa, yalnız savaş zamanı əsgərə verilən ata tugzağ, xaqan üçün yedəkdə aparılan ikinci ata koş-at deyirdilər. Yalnız türklərdə görünən atın quyruğunu düyünləyib savaşa girmək gələnəyi özü ilə birlikdə atının da «şəhid» olmağa hazırlanması idi. Atın quyruğunu düyünləməyə «dullamaq» deyilirdi.
Bu adətin «at çermetmek» adlandığını vuğulayan A.
Donuk türklərin Malazgird savaşında Sultan Alp Arslanın da atının quyruğunu düyünləyib, döyüşə atıldığını yazır. 346
Şəhid olan türk döyüşçüsünü atı ilə birlikdə basdırmaq gələnəyi də türk toplumunda yaranmış, sonralar bozqır yaşamlı bəzi xalqlara da keçmişdir.
345 Təkər və arabanın ilk dəfə Urmu gölü ilə Van gölü arasında ortaya çıxması, bunun kanqlı oğuz boyu ilə əlaqələndirilməsi haqqında I Bitikdə məlumat vermişdik. Cəng ara- bası sumer yazılarında GİŞ GİGİR şəklində keçir. 346 Donuk, 1988, 94 (20-ci qeyd). Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|