A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
99
Mütəxəssislər m.ö. II-I minillərin qovuşuğunda Güney Qafqazın batı bölgəsindən başqa, əksər bölgələri ilə Güney Azərbaycan silahlarının eyni olduğunu yazırlar. 315
Protoazər boylarının etnik birliyini sərgiləyən bu fakt həm də həmin boyların bir-birilə yaxın əlaqəsini və metalişləmə- nin inkişafını göstərir. Gədəbəydən Almaniyaya aparılan silahlar içində bu tip xəncərlər vardı: Saqa (skit) dilində xən- cər anlamlı ακινάκης (akinak) sözü hər iki tini iti olan
rak (qəmə) və m.ö.
çin dilinə
keçən
kung-lu (qılınc), sonralar rus dilinə keçən kinjal (xəncər) sözləri ilə bağlı ola bilər. Azər
dilində xəncər sözülə adlanan bu silahı bəzi türk qaynaqları
«anı bükdələdi» (onu xəncər- lədi). 316
Hunlar düz, göytürklərsə əyri
Qılınc-xəncər qabı qın, qılıncın qəbzəsi balçaq, qılınc asılan kə- mər
adlanırdı. Azərbay- canda hələ dəmir xəncər-qılınc- dan öncə mükəmməl tunc xən- cərlər vardı: «Altın-arıq» adlı xakas eposunda fit verən deşikli və üçpərli ox ucu sır çöme, dəri- dən tikilən” oxqabı saadak, bir qarışa yaxın dəmir ucluqlu cida süüm sini çıda deyimlərilə yanaşı, xara molat xılıs (qara polad qılıc) ifadəsi vardır. Qılıncla bağlı bu son deyim Dədə Qorqud kitabında «qara polad üz qılıc» şəklində çox işlənir. Burada fit verən ox haqqındabəlgə də
315 ИИГК, 1971, 190-197. 316 MK, III. 352; Monqolca qılınca kituqa, oxa num ( < numun), tunqusca qılınca komo, oxa barq deyilməsi də bu dillərin türklərdən fərqli arealda formalaşdığını göstərir.
100
çin qaynaqlarında Metenin fit verən ox düzəltməsi məlumatını təsdiq edir. Fit səsi çıxarmaq üçün oxa bağlanan üç yanı deşikli hissəni bildirən sokım terminini M. Kaşğari belə izah etmişdir: «Bir ağac parçası cam qozası şək- lində kəsilərək içi oyulur, üç tərəfindən deşik açılaraq oxun üzərinə bər- kidilir». 317
Əvvəlki oxlardan daha uzağa yeni ox atışı çuram, buynuzdan olub, yayın iki bağlanan yerinə, ipin altına qoyulan hissə tuva dilində tenke adla- nırdı. KDQ-da «ağ yeləkli ötkün ox», «üç yeləkli qayın ox», «ağca tozlu qatı yay» deyimləri və ox ucluğunu bildirən dəmrən sözü vardır. Ümumi- yətlə, yay-oxla bağlı yaranmış çoxlu terminlər qədim türk qaynaqlarında işlənmişdir:
ox qayırmaq üçün kəsilən ağac koğuşun yağlanması incə bir yay növü yayın kirişi yayın orta hissəsi ox və nizə ucluğu oxun kirişə taxılan kəsik, kərtik yeri ox yeləyi ox ucluğu ox ucluğu, dəmrən dəmrən üzərindəki sarğı dəmrənin qabarıq hissəsi dəmrəni enli ox dəmrəni zəhərli ox dəmrənsiz ox haradan atıldığı bəlli olmayan (azmış) ox iki çatallı ox balaca ox ox qabı
ox qabı ox qabı
ox qabı yay-ox qabı yay qabı
317 MK, I. 397-398; Yunan qaynaqlarında «ox» anlamında saqitta (Xerson epiqrafik yazılarında saqit) sözünün işlənməsi skit (saqa) boylarına məxsus ox ilə bağlı ola bilər. 101
Türk dövlətçilik gələnəyində hakimiyətin (yay) və hakimiyətə tabe olanın (ox) simvolu kimi önəm daşıyan yay-ox həm də
inanc sistemində yer tutur. Belə ki, türk toplumunun bəzi boylarında qılınc və yay-ox kultu vardı.
318 «Altay-kişi, teleut, şor və xakas mərasimlərində istifadə olunan yay-ox simvolu uşaqların himayəçisi işıqlı tanrı Humayla assosiasiya olu- nur».
319
Turk yaraq-yasağı içində qılınc-xəncərlə yanaşı, xeyli deşici-kəsici silahlar vardır: sancaq, qarmaq, cida (nizə), yarınca (mızraq), göndər və süngü.
Bunlardan yalnız cida sözü türk və moqol-tunqus
(cida/qida) dillə-
rində paralel işlənir. Qısa mızrağa,
cidaya kaçut deyilmişdir. Hunlar qısa, göytürklərsə uzun cidadan istifadə edirdilər. 320 Qarğı, sur, almas və altun təyinləri ilə işlənən cida türk döyüşçüsünün əsas silahlarından idi. Cida sözü macar (dsida), slavyan dillərinə (djida) də keçmişdir. 321 «Kütəlmiş cida» deyimi onun sürəkli işləndiyini göstərir. Mızraq, qarğı anlamında gönder termini də işlənmişdir: «Altmış tutam ala gönderin koltuğ(una) kısdı, Aruza bir gönder vurdu». 322
KDQ-da «ağ sancaqlı alay» deyimində göründüyü kimi, sancaq həm də ucuna tuğ-bayraq asılan savaş bəlgəsi idi.
Ucluğu öncə sümük (süñük) olduğu üçün süngü şəklində işlənən bu qədim silahın adı azər
dilində bu- günəcən qalmışdır. Türk dillərində süñü, sünüg, süngü şəklində işlənən bu söz cida, mızraq, nizə sözlərinin sinonimidir. M. Kaşğari başlığı olan süngünün «başaklığ süngü» adlandığını qeyd edir. 323
Görünür, «sancaq» və «bayraq» anlamında sumercə badara sözün- dəki ilkin sancmaq//batırmaq anlamına uyğun türk dillərində bayrağın da *badıraq variantını praforma saymaq lazım gəlir. Daş dövründən işlənən daş balta, sonra metal balta yaraq-yasaq sırasında önəmli yer tutmuşdur. İki ağızlı metal təbərzin (sekira) isə sonra ortaya çıxmışdır. IV-III minil- lərdə metal balta İkiçayarasından geniş areala yayıldı və türkcənin balta,
isə malatti «döyüş silahı» anlamı qazandı. 324 Görünür, «təbərzin» anlamı 318
Bu barədə geniş bilgi «Qılınc kultu» adlı məqalədə verilmişdir (Úÿëèëîâ, 1989 à). 319
Гричан, 1987, 196. 320
Bu baxımdan, «cidanı çuvalda gizlətmək olmaz» deyimi diqqəti çəkir. 321
Этимология, 1975, 94. 322
KDQ, I. 250. 323
MK, I. 497. 324
Friedrich, 1952, 133. Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|