A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
120
Yazılı qaynaqlarda ilk adı çəkilən türk boyu subar- lardır.
Bağdaddan
yuxarı
İkiçayarası
əraziləri əhatə
edən Subartu
ölkəsinin sakinləri
m.ö. III minilin ortalarından mixi yazılarda «çay adamı» anlamını bildirən subar adı ilə tanınırdı. Bu etnonim İkiçay- arasında yaşayan prototürk boylarının ümumi adı idi. Subarların burada yaşam tarixi subar adının mixi yazılarda qeyd olunduğu tarixdən çox qədimdir. Carmo, Xasun, Xalaf, Quzey-Ubeyd kulturu çağlarında, yəni VII-IV minillərdə Subar ölkəsinə başqa etnosun gəlməsi faktı yoxdur. Görünür, m.ö. IV minilin ortalarında Atayurddan ilk böyük köçün başlanması ilə dağılan prototürk çağından sonra Atayurdun güney-batı bölgəsində qalan subar boyları bura gələn ilk sami axınlarına qədər Subar- tunun əsas avtoxton əhalisi olmuşdur. Çünki sonralar bir-birinin ardınca İkiçayarasına gəlib
yerləşən sumer, akad, hurri boylarından əvvəl bura- dakı yer-yurd adlarının çoxu türkcə idi. Ona görə də, Quzey-İkiçayara- sında formalaşıb, ilkin prototürk Atayurdunun yaxın bölgələrinə yayılan qədim Xasun və Xalaf kulturunun da subar boylarına aid olması ehtimalı böyükdür, çünki Subartu adlanan ərazidə subarlardan əvvəl yaşamış hər hansı başqa bir xalqın (etnosun) adı tarixə bəlli deyil. 24
Laqaş ensisi Eannatum (m.ö. XXVI) və Akad çarı Naram-Suenə (m.ö. XXIII) aid yazılarda əks olunan Subartu adının mənşəyi daha qə- dimdir. 25
mur, lakin bəzi alimlər hurri boylarının İkiçayarasına m.ö.
II minilin baş- larında gəlməsini deyil,
burada III minildən mövcud olmasını əsaslandır- maq üçün subar adlarını hurri sözü kimi verməyə cəhd etmişlər. Ancaq İ.Gelb «Hurrilər və Subarlar» adlı kitabında hurri və subarların ayrı-ayrı xalq olduğunu aydın göstərmişdir. O, subarların Zaqros dağlarında yaşa- yan lulu, qut və sair boylarla qohum olduğunu yazır. 26
sonrakı sabir variantından çıxış edərək, adın sapmaq feilindən yaranmış «yolunu azan» anlamı daşıdığını, qazax alimləri isə sibir adının «sulu yer»
24 Artıq m.ö. II minilin əvvəlində əhalisi xeyli samiləşmiş bu bölgə haqqında
V.İ.Avdiyev yazır ki, «ən qədim zamanlardan, Asur ərazisində ola bilsin, V-IV minildən Ön Asiyanın yuxarı bölgələrində yerli sakin olan subarlar yaşayırdı» (Авдиев, 1948, 352; 1953, 412). 25 Меликишвили, 1954, 100. 26 Gelb, 31-32.
(ölkəsi) 121
(sub-yer) bildirdiyini yazmışlar. 27 Lakin adın ilkin subar forması su (çay) kənarında yaşayan, çaylı anlamında yaranmış «sub ər» sözüdür. 28 Subar- lar haqqında bilgi iki minil boyunca sumer və akad-asur yazılarında ve- rilir.
29 Bundan sonrakı əsrlərdə isə subarları Doğu-Anadolu,
Azərbaycan, Quzey-Qafqaz, İtil yaxası və Batı-Sibir bölgələrində qeyd edən suriya, yunan-latın, hay, gürcü, ərəb, fars və türk dilli qaynaqlarda görmək olur. Bəzi qaynaqlarda «Subar ölkəsi» əvəzinə, «Su ölkəsi» ifadəsi də işlənmişdir və bu variant daha çox Güney-Azərbaycan subarları ilə bağlı olan mətnlərdə özünü göstərir. Görünür, sub > suw > hələ o çağlarda bəzi protoazər dialektində başlanmışdır: sun-bi (
sumbi), sum-bi, suv-bi, suw-bi və su-bi variantları adın kökündəki sub/su sözləri- nin fonetik inkişafını aydın göstərir. Ikiçayarasında «Su ölkəsi adamları», «su boyları» anlamında LU Su, LU Su ki , LU Su-a kl , LU Su-a adının m.ö. III minildən bəlli olduğunu yazan Y. B. Yusifov mixi yazılardakı «Lu-lu LU Su-a
k1 » və «Lu-lu Şubur» ifadələrində lulu boyunun Su və Subar ölkə- sində yaşaması nəzərdə tutulduğunu, bəzən Aratta ölkəadının da işarəsi kimi verilən SU.KUR.RA sumeroqramı altında da «Su ölkəsi» anlamı dur- dıığunu qeyd edir. 30 Sonralar belə bir türk «Su eli» (ölkə/dövlət) Çin qay- nağında yad olunur. 31
Göründüyü kimi, subar//subi etnonim paralelliyi Subar//Subi//Su toponim paralelliyini tamamlayır və subar boyadının «çaylı» anlamında sub
+ ər modelində yarandığını bir daha təsdiq edir.
27 Kafesoğlu, 1989, 148; Gürün, 1984, 155; ОКЖА, 84-88; Bu etnonimdə «Su çölü» və ya «quzey» mənası olduğunu söyləyənlərin fikrində isə məntiq yoxdur (Дьяконов, 1967, 113; Меликишвили, 1954, 100). 28 Мизиев, 1990, 47; Çÿêèåâ, 1988; Azər xalqı, 2000, 129-130. 29 XXVI əsrdə Laqaş ensisi Eannatum, XXIV əsrdə Ulu Sarqon və XXIII əsrdə Naram- Suenə aid yazılarda subarlar xatırlnır. XVIII əsrdə isə Hammurapi 1762-də Subartu və Qu- tium ölkələrinin ordusuna, 1755-də Subartu, Kakmum və Turuku ittifaqına qalib gəldi- yini qeyd edir (Юсифов, 1987; ИДВ, 1988, 103-107). I Adadnerari (XIV əsr) özünü «güclü kassi, kuti, lulume və subar boylarını məhv edən hökmdar» adlandırır (АВИИУ ¹1); I Tukulti-Ninurta (XIII əsr) özünü «subar ölkələri- nin qüvvələrini qıran», ətraf ölkələrin, o cümlədən «quti və subar hökmdarı» adlandırır, «subarların bütün geniş ərazili ölkəsini odda yandırdım» - deyir və on subar olkəsinin (bölgəsinin) adını sadalayır (АВИИУ, ¹3, ¹4, ¹8);
Azərbaycandakı subarlar haqqında bəlgələr m.ö. IX əsrdən məlumdur, belə ki, asurların 820 və 737-də Madaya yürüşündə Zəncana yaxın Sibur//Sibar qalası da hücuma məruz qalmışdı (Дьяконов, 1956, 135, 200).
30
31 Tan sülaləsi yazısında Aralın quzeyində m.ö. IV-III əsrlərdə Su dövlətindən bəhs olu- nur (Yavuz, 41); Əslində Çin qaynağı Su boyu ilə Aşina soyunu Xəzərin batısında verir.
Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|