A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
109
M.ö. II minilin son əsrlərinə aid Şahtaxtı və Xaçbulaq kurqanlarında atlı basırığın ortaya çıxması aydın göstərir ki, atlı basırıq gələnəyi də öncə Azərbaycanda yaranmışdır. Çində atlı (süvari) birlikləri ilk dəfə Wu-ling tərəfindən m.ö. 325- 299-cu illər arasında yaradılmışdır. Çində düzənli (nizami) süvari alayları isə ilk Xan sülaləsindən, yəni m.ö. 206-dan sonra görünür. Yunan-Troya müharibəsində troyalılar «çoxlu atları olan», «atı ram edən», «atla döyü- şən», «cəsur atlılar» kimi təqdim olunr. Yunanlılar isə yalnız Pers-Yunan savaşından sonra süvari alayları yaratdı, bu işdə onlara 300 saqa süvarisi kömək etdi. 347 Bəzi dialektlərdə süvariyə atlığ de- yilirdi. Atları zirehə bürüyən ağır yaraqlı süvarilər yaxın döyüşlər üçün yararlı idilər.
Uzaqdan ox atan və ya qurd savaşı aparan süvarilər isə yüngül ya- raqlı döyüşçülər idilər: Ağır və ya yüngül yaraqlı olmasından asılı olmayaraq türk süvarisi hər an dönüb hücuma
keç- məyə (qanuştu) hazır idi. Böyürdən həmlə etmə üsulu böyürlə adlanırdı: «Ol yağını bögürledi». 348
Xilafət ordularında da istifadə
olunurdu. Belə ki,
Bizans ordusunda
583-də hun Apsix
stratiqdən (baş komandan) sonra ikinci hərbi rütbə sayılan ipostra-
349
Orta Asiyadan tutmuş Misirə qədər Xilafət ordularının bəzisində əsas özəyi,
bəzilərində isə əsas süvari alayları türklər idi. Aralıq dənizinin güney-doğu yaxalarını ələ keçirib, Tulunoğulları dövlətini (868-905) qu- ran Əhməd bin Tulunun komutanlarının çoxu türk olan 100 minlik ordu- sunun özəyini 24 minlik türk əsgəri təşkil edirdi. 350
Z.
V. Toğan ərəb cins atlarını yetişdirən «bek» soyundan və ərəb ordusunda xidmət edən türk bəylərinin kayığlı, kıpçaklı, karluklu, azgişoğlu, tulunoğlu və yemakoğlu soylarından bəhs etmişdir. 351
347 Azər xalqı, 2000, 257. 348 MK, III. 332. 349 Симокатта, I. 14. 5. 350 Elçibey 1997, 153. 351 Togan, 1981, 174-175. 110
Qüdrətli türk döyüşçülərinə, başbuğlarına böyük önəm verən xəli- fələr barədə, türk süvarilərinin igidliyi haqqında ərəb qaynaqlarında xeyli bəlgələr vardır . 352 Ərəb dilinə keçən türkizmlərin sırasında hərbi
terminlər də az deyil . 353 Ərəb yazarı Cahiz (774-870) ərəb müəlliflərinin türklərə aid dedikləri sözlərdən belə örnəklər verir: «türk ömrünün günlərini toplasan, at üzərində keçirdiyi günlərin sayı yerdə keçirdiyi günlərdən çox olacaq»; «onların mayası hərəkət üzərində yaranıb, bir yerdə durmaqla araları yoxdur»; «başqa birisi yayına bir ox qoyana qədər türk on dənə ox atır»; «arxasından gələnə atdığı ox önə atdığından fərqlənmir»; «geri çəkilərək təkrar hücum edən xorasanlı və bozqırlı türklərdir» və sairə . 354
Döyüş
vaxtı türk süvarisinin atı qəfil geri çevirib arxaya ox atması, onu təqib edən düşmən döyüşçülərini bir-bir oxdan keçirməsi bacarığı «atın üstün- də sifəti ilə ənsəsinin yerini dəyişə bilən bir türk ön tərəfə necə ox atırsa, arxaya da eləcə ata bilir» (Məsudi) deyimi ilə verilmişdir.
Saqa, qamər, subar, hun, kuman və sair türk döyüşçülərinin at üzə- rində göstərdiyi igidliklər Çindən
Avropaya və Ön
Asiyaya qədər
müxtəlif xalqların arasında əfsanəyə çevrilmişdi. Koreyadan tutmuş Avropanın göbəyinə qədər yayılmış bu gələnəksəl süjetin (geri ox atma) müxtəlif çağların sənət əsərlərində əks olunduğunu görmək olur:
352 Kitapçı, 1987. 353 Alp, ordū//urdū, inkişari (yeniçəri), başbuzuq, alay, taqım, yaraq, sübaşi, bimbaşi, yüzbaşi, unbaşi, başçaviş, buluk, dunāma (donanma), senje, sünkü, kuşlak (kazarma), qundak, karakul və s. (Захиди, 1967; Çàùèäè, 1977). 354 Cahiz, 1988, 67-70. 111
4. İSLAMAQƏDƏR ÖN ASİYADA QURULAN TÜRK DÖVLƏTLƏRİ
Bu
başlıq altında sıralanan türk dövlətlərini
yarandığı coğrafi
əraziyə
görə iki yarımbaşlıq altında vermək olardı: 1) İslamaqədər Anadolu və İkiçayarasında qurulan türk dövlətləri; 2) İslamaqədər Azərbaycanda qurulan türk dövlətləri. Belə başlıqlar qədim türk dövlət qurumlarının elmi sistemlə öyrənilməsi, özəlliklə Anadoluda İslamöncəsi türk bölgə və bəy- liklərinin tarixi baxımından gərəklidir. Çünki bu bəyliklər təkcə Orta Asiya- dan gələn 40-50 min ailə ilə qurulmamışdı, onlara yardım edən yerli xalqlar vardı. Onların çoxu Bizans dönəmində xristian olmuş qaşqay, subar, urum, matien-ermən, kuman, qamər və sair adlarla bəlli idi və m. ö. III minildən üzübəri tarixi qaynaqların Anadoluda qeyd etdiyi bu türk boyları «göydən düşmə» və ya Altaydan gəlmə mifik «köçərilər» deyil, prototürk çağından Azərbaycanı, İkiçayarasını, Doğu və Güney-Doğu Anadolunu əhatə edən Ata- yurdda qalmış türklər idilər. 1 Bu səbəbdən, həmin boylara aid dövlət qurum- larını Ön Asiya başlığı altında vermək daha münasibdir. 2
Türk dövlətləri haqqında aşağıda verilən bilgi əhatəli olmasa da, in- diyə kimi tədqiq olunmuş arxeoloji abidələrin və oxunmuş qədim yazılı qaynaqların verə biləcəyi bilgi qədərdir.
Bu səbəbdən, bəzi dövlətlər haq- qında məlumat qısa, bəziləri haqqında isə nisbətən geniş alınmışdır. Bu dövlətlərin etnik əsası elmi ədəbiyatda indiyəcən ya təhrif edilmiş, ya da üzərindən sükutla keçilmişdir. İmkan daxilində etnik mənsubiyəti göstərən dil bəlgələrinin müqayisəli təhlilinə, sonrakı türk xalqlarının dilində onların davam etdiyini sərgiləyən bəzi əlavə bəlgələrə də burada yer verilmişdir. Ən qədim türk dövlətlərinin yarandığı ərazilərdə mövcud olmuş arxeoloji kulturlar haqqında I Bitikdə məlumat verildiyi üçün burada yalnız hər bir konkret dövlətin coğrafiyası üçün xarakterik olan arxeoloji kulturun bəzi özəllikləri ötəri xatırlanır.
1 Azərbaycandakı dövlətləri yaranma çağına görə «Protoazər» və «Azər», yarandığı bölgəyə görə «Arazdan yuxarı» və «Arazdan aşağı» adlı başlıq və yarımbaşlıq altında qruplaşdırmaq olardı, lakin belə bölgülər gələcəkdə konkret tədqiqlər üçün münasibdir. Burada isə bir sıra qədim türk dövlətləri ilk dəfə gündəmə gətirildiyi üçün oxucuya ağır olan əlavə bölgülər deyil, bir başlıq altında ümumi bilgi verilir. 2 Bu sırada qədim «Subar eli»ndən sonra verilən «Subar bəyliyi» və «Doğu Subar bəy- likləri» yarımbölmələri ilə tarixi ardıcıllığın pozulması oxucuya eyni boy haqqında bir- birindən aralı bölmələrdə deyil, bir yerdə bilgi vermək istəyi ilə bağlıdır. Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|