A zərbaycan türklərinin

 

112

Prototürk Atayurdunun Güney Qafqaz bölgələri paleolit çağı yaşayış 

məskənləri ilə daha çox önəm daşıyırdı, lakin ilk dövlət qurumları onun 

batı və güney-batı bölgələrində yarandı.

 

Ona görə də Ön Asiyanın sosial, 

iqtisadi durumu,

 

mədəniyəti

 

fonunda 8-10 minil öncə əkinçi-heyvandar 

təsərrüfatın

 

yayıldığı

 

Güney-Doğu

 

Anadolu,

 

Batı Azərbaycan

 

və İkiçayarası 

bölgələrindəki arxeoloji kulturları diqqətə almaq lazım gəlir:  

Mütəxəssislərin tərtib etdiyi bu xəritədən göründüyü kimi, Aralıq-

dənizi yaxaları boyunca Çatalhöyük-İerixon arasında formalaşan qədim 

əkinçi-heyvandar kulturu Türk Atayurdunun sınırı dışında qalır, lakin İki-

çayarasından Dərbəndə qədər uzanan sahələr bu sınırın içindədir.

 

Kərkük 

bölgəsində

 

yaranıb,

 

m.ö.VII-VI

 

minillərdə  ətraf bölgələrə

 

yayılan

 

Carmo 

kulturu  Zaqros dağlarında qut və lulu boylarının ulu əcdadları sayılan 

və əsasən heyvadarlıqla məşgul olan prototürk boylarına aid idi: 

---

 

113 

Daş özül üzərində çiy kərpiçdən tikilmiş, ağac qapılı evləri olan bu kul-

turun buluntuları  təkcə Carmoda deyil, Şimşar,

 

Sorabtəpə,

 

Qurantəpə  və 

sair abidələrdə aşkar edilmişdir.

 

Mosul bölgəsindən Elam sınırına qədər

 

uza-

nan Carmo kulturunun daşıyıcı-

ları

 

dəmyə əkinçiliyi ilə

 

də məşğul 

olub, mərcimək və arpa əkirdilər.

3

 

Dağlıq yerlərdən Dəclə ya-

xalarına enib sonralar «çay adamı» 

adı ilə tanınan subar boyları

 

keçi-

qoyun saxlamaqla yanaşı,

 

əkinçi-

liyə

 

daha

 

çox

 

üstünlük verir,

 

tədri-

cən şəhərləşmə yaşamına keçirdi-

lər.

 

Heyvandar-əkinçi boyların İki-

çayarasında məskunlaşması olayı 

öncə quzey bölgələri əhatə edirdi.

 

Əvvəllər Bağdaddan aşağı bataq-

lıq olan ərazilər isə yaşayış məs-

kəninə sonralar çevrilsə də, bura-

da şəhərləşmə

 

sürətlə inkişaf etdi; 

möhtəşəm məbədlər

 

tikildi,

 

şəhərlər

 

salındı, süni suvarma arxları

 

çəkildi. 

Artıq m.ö.

 

III minillikdə

 

İkiçayarasının

 

quzeyi

 

güneydəki

 

şəhərləşmə

 

mə-

dəniyətdən

 

xeyli geri qalırdı.

4

 

Beləliklə, m.ö.VI-IV minillər arasında  əkinçi-heyvandar boyların 

məskəninə çevrilən İkiçayarasının quzeyində öncə Xasun və Xalaf, sonralar 

Ubeyd kulturunun quzey variantı yarandı. Ubeyd kulturunun Urmu gölü ya-

xalarına uzanması arxeologiyada (Püştəlitəpə, Göytəpə)

 

sübut

 

olunmuşdur.

5

 

Mosulun güneyində m.ö. 5800-cü illərdə formalaşan  Xasun kulturu daha 

geniş  ərazilərə yayılaraq, yuxarıda Diyarbakırın batısına keçir, aşağıda isə 

Bağdada qədər uzanıb Dəclədən doğudakı bölgələri də əhatə edirdi:

6

    

Vaxtilə, A. L. Perkins bu kulturun Sincar və Cəzirə yaylalarında möv-

cud olduğunu yazırdı.

7

 Rus-İraq arxeoloqlarının bu bölgədə birgə üzə çıxar-

dıqları I, II və III Yarımtəpə kompleks abidələri həmin fikri bir daha təsdiq 

                                                           

3

  АЗА , 1986,  24-26;  Maccoн, 1989, 41;  Заблоцка , 1989, 30. 

4

  АЗА, 1986, 70. 

5

  Eyni qaynaq, 105-106. 

6

  ИДВ, 1983, 66.  

7

  Perkins, 1957, 43-45. 

---

 

114

etdi. Burada geniş  tədqiqatla qiymətli bilgi əldə edən rus arxeoloqları 

yazır:  «Xasun kulturu İkiçayarasının quzeyində aktiv inkışafda olmuş 

qədim istehsalçı təsərrüfat üzərində yaranmışdır».

8

 

        Əkinçi-heyvandar Carmo kul-

turu

 

üzərində

 

formalaşan və bükülü 

ölübasdırma gələnəyini davam etdi-

rən Xasun kulturu çağında yardım-

çı və yaşayış tikililəri, təsərrüfat və 

bəzək  əşyaları, alətlər, keramika 

xeyli təkmilləşdi. İctimai

    

münasibət-

lərdə yeni çalarlar yarandı və bu 

 

çağ-

da prototürk dili və dialektləri yüksək 

inkişaf mərhələsini yaşadı. Boyalı 

qablar daha bəzəkli çeşidlə hazırlan-

dı. Xasun

 

kulturunun

 

lokal variantı 

kimi Samara

 

qablarında

 

gözəl na-

xışlı dönərgə simvolu hərəkət

 

dina-

mıkasının

 

stilizə

 

olunmuş

 

dörd hey-

van fiqurunda aydın görünür:

 

         Dəclə çayının

 

doğu yaxalarında subar boylarının ərsəyə

 

gətirdiyi bu

 

kultur,

 

güneydə Samara və Savana şəhərləri  İkiçayarasının

 

güney Ubeyd 

kulturunun yaranmasına böyük təsir etmişdir. İkiçayarasının quzeyindəki 

Xasun kulturu VI-V min 

illərin qovuşuğunda Xa-

laf kulturu ilə  əvəzlənir.

 

Bu  əvəzlənməni təkmil-

ləşmə ilə bağlayan mütə-

xəssislər

 

qeyd edir ki, I 

Yarımtəpə abidəsi VI 

minilin Xasun kulturunu 

əks etdirirsə, artıq II Ya-

rımtəpə (4710 ± 40 il) 

abidəsində Xalaf kulturu 

sərgilənir.

9

  

 

                                                           

8

  Мунчаев-Мерперт, 1981, 150 (və  85, 144-146). 

9

  Eyni qaynaq, 1981, 153-154. 

---