A zərbaycan türklərinin
partada 20-30 yaşlı döyüşçülərin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
96 Herodot Spartada 20-30 yaşlı döyüşçülərin iren (ərən) adlandığını qeyd edir. 303
Turklərin bu qədim ərən sözü hələ sumer çağından bəllidir. Sumer yazılarında «əsgər» anlamı ERİN yazılışı ilə verilir. 304 Türk dillə- rinin əksərində işlənən alp sözünün hələ prototürk çağında «alplıq» kultu ilə bağlı yarandığını düşünmək olar. Qədim türk abidələrində qəhrəman, bahadır, igid anlamı ilə görünən bu əsgəri termindən alpağu, alpər sanı da törəmişdir. «Xaqanın mühafizə olunmasında alpağulara xüsusi üstün- lük verilirdi… Onlar təkbaşına düşmən qoşunu içərisinə girir və onlarda qorxu yaradırdılar». 305 Düşmən sıralarını, müdafiəsini yaran igidləri tüp- dağıdan, halaypozan, sökmən epiteti ilə də yad edirdilər və bunlardan sökmən sonralar əsgəri sana çevrildi. Özəlliklə, azər türklərində yalnız dialekt fərqi ilə görünən eyni anlamlı ərən (aran) və alpan etnonimlərini daşıyan boylar Quzey
Azərbaycanda Aran//Alban dövlətini quranlardır. Alp kultu gələnəyi ilə bağlı alp sanı alan ərənlər, alp-ərənlər, alp-ərlər öləndə onlara bengü-daş qoyulur, ağıtlar deyilir, dastanlar qoşulurdu. İlk alp sanı alanlardan biri də Alpər Tunqadır. 306
Onun ölümünə deyilmiş ağıtı minillərlə saxlayan xalqın söz yaddaşından yazıya M.
Kaşğari köçürmüşdür. 307
Ərənlərin öldürdüyü düşmənlərin sayı qədər «balbal» qoyulurdu. 308
Sadəcə, insan fiquruna oxşadılan kobud yonma ilə düzəlmiş balbal- dan fərqli olaraq, «daşbaba» adlı bəngü daşlar isə bu şəkillərdən də göründüyü kimi,
əlində
kasa tutan ərənlərin özünü təsvir edirdi:
303 O, saqa (skit) dilində də «ər» anlamlı eor sözünü qeyd edir (Herodot, IX, 85; IV.110). 304 Tosun-Yalvaç, 1989, 306. 305 ßñýÿð-Ãûï÷àã, 1996, 55. 306 Təbəriyə görə, perslərin Əfrasiyab adlandırdığı Alpər Tunqa m.ö. XIII-XII əsrlər- də Xızır və Musa peyğəmbərlə eyni çağda yaşamışdır (Taberi, II. 533, 648-652). 307
MK, I. I 41, 160, 486. 308
Бичурин, I. 230. 97
Türk əsgəri haqqında çin qaynağında «Göytürklər savaşda ölməyi şərəf sayırlar, xəstələnib ölməkdən isə utanırlar» deyimi işləndiyini xa- tırladan L. Rasonyi pers qaynağından da bu örnəyi verir:
309 «Yabançı bir ölkəyə gedən qəribi
fəna aqibət gözləyir,
bunun əksinə türklər bir müsəlman ölkəsinə getdiyi zaman orada sayqı görür; əmir və ya orduya komandan olur.
Həzrəti Adəmdən bugünə qədər para ilə satın alınan əsirin sultan olduğu heç bir yerdə görünməyib, türklərdən başqa». Türk ordu sisteminin başucalığı onun əsgəri ilə bağlı idisə, əsgərin də güvənci silahında idi. Türk dilində silah anlamında kur, tolum, yaraq-
olub, gözəl epitetlərlə tanınmışdır. KDQ-da bunlardan bəzisi belə sada- lanmışdır: 310
Koñur atıñ vergil maña, Altmış tutam göndəriñi vergil maña, Ap-alaca kalkanıñı vergil maña, Qara polad üz qılıcıñ vergil maña,
Ağ tozluca qatı yayıñ vergil maña. Əgni bərk demür tonuñ maña vergil, Yiñ yakalar dögdürəyim səniñ üçün. Qara polad üz qılıcıñ maña vergil, Qafillücə başlar kəsəyim səniñ üçün. Qarğutalı süngüñü maña vergil, Köksündən ər sancayım səniñ üçün. Ağ yelekli oxun maña vergil, Ərdən-ərə keçirəyim səniñ üçün. Türk
forma-
laşması çox qədim çağlardan başlanmışdır.
Şəkildə lulu elbəyinin yay-ox və kəmərinə taxdığı tunc balta ilə silahlandığını görmək olur.
Hələ
daş
dövründə
sü-
mük, ağac və daşdan hazırlanmış bəzi yaraq-yasağın adı sonra mis, tunc, dəmir və polad silahların adına keçmişdir. Belə ki, süngü, sancaq, balta sözləri prototürklərin daş dövründə işlətdiyi alət
adlarından qalmadır. 309
Rasonyi, 1996, 65-66. 310
KDQ, I. 104, 221; 1962, 34, 127. 98 Eneolit çağından üzübəri bir-birinin ardınca zaman-zaman mis, tunc, dəmir və polad kimi metalların kəşfi silahların keyfiyətini xeyli artırdı. Yuxarıda bəzi türk boylarının metalişləmə sənətində irəli gedib, mahir dəmirçi və zirehçi kimi tanındıqlarından bəhs etmişdik. Metalla bağlı bir sıra sözlər Qıpçaq Çölü ilə kontaktı olan xalqların dilinə Ön Asiyadan bu sənəti doğu və quzey yönlərə daşıyan türklərdən keçmişdir. Rus alimləri yazır ki, «çuqun tökmə sənətini, həm də əla keyfiyətlə, Avropada başqa xalqlardan öncə
bulqarlar mənimsəmişdi». 311
çıxmasından öncə metal anlamında işlənən dəmir sözü sumer (tibira) və çin (tieh-fan) dillərinə də keçmişdir.
Güney Azərbaycanda yaranan polad sözü isə bir sıra xalqların dilinə keçib, sözyaradıcılığında aktiv işlənir. 312
İkiçayarasında artıq IV minildə metal bıçaq, balta vardı.
Tunc çağı metalişləmə sənəti III-II minillərdə Azərbaycanın əksər bölgələrində görünür. Özəlliklə, bu çağlarda Luristan və Talış bölgəsində hazırlanan silahlar daha təkmil idi. O. A. Daniyelyan Xocalı-Gədəbəy kultu- runa aid m.ö. II minilin ortaları və m.ö. I minilin əvvəllərində hazırlanan xəncərləri doqquz tipə ayırmışdır. 313
olsun ki, kurqanlardan
çıxarılmış silahların çoxunu Gədə- bəyin misəritmə zavo- dunda işləyən V. Belk XIX əsrdə Almaniyaya göndərmişdir: 314
311 Арцеховский, 1955, 234. 312
Меликишвили 1968, 124; Bu baxımdan, qədim subarların quzey bölgəsində Teburzi və Cudi dağdakı Tumur toponimləri diqqəti çəkir (ТУ, 182, 190). «Quran» (57-ci surə) dəmiri göy cismi adlandırır. Doğrudan da, çağdaş elmə görə, qədimdə lazım olan istilik dərəcəsi ilə alına bilməyən dəmir külçələri zaman-zaman göydən düşən Meteorit parça- larıdır. Koroğlunun Misri qılıncı motivi də həmin görüşlə bağlıdır. 313 Даниелян, 1987, 22-34. 314 Qalakənd, 1985; (1999). Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|