A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
78 Qədim Ordu-balık, Kuz-ordu adlarında olduğu kimi, ordu sözünə Arazın solunda Ordubad şəhərinin və Arazın sağında m.ö.VIII əsrə aid qaynaqda qeyd olunmuş Sardur-ordu qalasının adında rast gəlmək olur. Bu qədim qalanı Təbrizlə Naxçıvan arasında urartuların zəbt etdiyi zəngi boylarının (sanqi-but) bölgəsində Urartu çarı Sardur tikdirmişdi.
Ətrafda
57 yaşayış məskənini qorumaq üçün Sardur burada hərbi qarnizon yerləş- dirmişdi. Ona görə də başqa urartu çarlarının adını daşıyan Arqiştixinili, Rusaxinili kimi şəhər-qala adlarından fərqli olaraq, yerli türklər bu qala- nın urartuca Sardurixi adına ordu sözünü qoşub, onu Sardur əsgərlərinin qarnizonu, Sardurun qalası anlamında işlətmişlər. Mixi yazıda «o» səsini bildirən işarə olmadığından asur mirzəsi bu
adı asur
imlasına uyğun
olaraq
URU Sardurix-urda şəklində yazmış və Kişpal dağında yerləşən bu böyük qalanı asurların m.ö.715-ci ildə tutub dağıtdığını qeyd etmişdir. 248
qədim çağlardan paralel işlənməsi türk dövlətçilik sistemində özünü gös- tərən bir sıra dövlət atributları ilə ordu atributları arasındakı paralelliyə uyğun olaydır.
Türk toplumunda sosial-siyasi qurumların fəaliyəti xalqın və dövlətin hərbi qüvvəsi sayılan ordu qurumuna yönəlik dövlətçilik gə- lənəyinə köklənmişdi. İbn Bəlxi (XII əsr) islamaqədərki hökmdarlardan birinin bu sözlərini verir: Ordusuz şahlıq (dövlət) olmaz, gəlirsiz ordu ol- maz, dirçəlməyən əkinçilik gəlir verməz, ədalət olmayan yerdə əkinçilik dirçəlməz. Bozqır türklərinin ayrıca ordu yaratmasına ehtiyac yox idi, çünki hər bir elatın özü bütövlükdə bir ordu idi. Burada mərkəzləşmiş hakimi- yəti olan dövlətdən daha çox, boy birliklərinin konfederasiyaları yaranır və belə birliklərə olan ehtiyac aradan qalxanda da dağılması ağrı-acısız keçirdi. Oturaq türklərdə isə fərqli durum vardı. Belə fərqləri görmək üçün qaynaqların «ən savaşçı xalq» adlandırdığu suvar boylarının savaş tarixinə baxmaq kifayətdir. İkiçayarasının quzeyində və Azərbaycandakı oturaq subarların və onlardan ayrılaraq Sibirəcən gedib, bozqır yaşamına keçən subarların ordu qurumu arasında böyük
fərq yaranmışdı. Qüdrətli Urartu-Asur dövlətlərinin arasında yerləşməsinə baxma- yaraq, m.ö. 673-də asurlar tərəfindən dağıdılana qədər iki əsrdən artıq bir müddətdə müstəqilliyini qoruya bilən Subar bəyliyinin öz ordusu və
248 АВИИУ, №49 (199); ТУ, 167; Asur qaynağının bu bölgədə qeyd etdiyi sanqi boyu- nun və Kişpal dağının adları Təbriz-Əhər arasında indiki Zəngibar kəndinin adında və İridağ aşırımından quzey-doğuda olan Kisbe dağının (ﻪﺒﺴﮐ ﻩﻮﮐ) adında qalmışdır. 79
böyük müdafiə qalaları vardı. 249
Qaynaqların verdiyi bəlgələrə görə, bu bəyliyin ordusunda oxçular ( GİŞ kaşu), qalxan tutanlar ( GİŞ a-ri-ti), zabitlər (rēşĕ), kəşfiyatçılar, zirehçilər vardı və elbəyin qvardiyasını
(kisir şarr ū ti) süvarilər, cəng arabaçıları təşkil edirdi. Orduya aid mətndə asurca mənası bilinməyən şaknute və elatsu terminləri işlənir. 250
Bu sıralanmada nizami ordunun cizgiləri görünür. Subar əsgərlərinin qalaya hücum edən asurların başına yuxarıdan yanar neft (naptu) tökməsi də qeyd olunmuşdur. 251
Göründüyü kimi, savaş vaxtı oturaq əhalinin qalalara çəkilib müda- fiə olunması oturaq subar boyları üçün də xarakterik idi, lakin quzey və doğuya miqrasiya etmiş sonrakı subarlar bozqır türklərinin atlı ordusunun xarakterik cəhətlərini əks etdirir. Qədim oturaq subarlarla sonrakı atlı su- varların ordusunda yalnız bir ortaq nöqtə var ki, o da bu subar//suvar boy- larında inkişaf etmiş dəmirçilik sənətidir. Belə məlumatı qədim subarlar haqqında asur qaynağı, sonrakı suvarlar haqqında isə Bizans qaynağı ve- rir. Asur qaynağı Subar bəyliyində metal silahlarla bərabər, cəng arabası üçün təkərlərin hazırlandığını da qeyd edir. 252 Bizanslı yazar isə V əsrdə yazırdı ki, hələ də sabirlərin (subarların) icad etdiyi yaraq-yasağı nə İran nə də
Yunan sənətkarları düzəldə bilir. 253
əsgəri ən yaxın «dostu» saydığı atının da gözəl görünməsinə çalışırdı. Atın boynuna asıb, başına taxılan saçaqlı beçkem tuğlara taxılan ipək, qumaş, dağ keçisi və at tükün- dən düzələn beçkemə bənzədilirdi. Atın bəzəkli yəhəri, yüyəni, quşqunu, döşlük və alınlığı olurdu:
249
adlanması bəlli olur (Симокатта, I. 12. 1). 250
АВИИУ, №67 (ж, к); Саркисян, 1989, 74-75; Asurca «canişin» anlamında işlənən şaknu sözünün bu mətndə hərbi titul kimi «onbaşı» anlamında işlənməsi qeyd olunmuş- dur (ВДИ, №3,1951, 223, 47-ci qeyd); Onluq sistemini də orduya türklər gətirmişlər. 251 ARAB, II, § 599; АВИИУ, №67 (е). 252 АВИИУ, №67 (j, к). 253
Rasonyi 1996, 63; Mixi yazıda «oxçu» anlamında GİŞ kaş-ti və «cəng arabası» anla- mında GİŞ
GİGİR sözləri kimi konkret terminlərdən fərqli olaraq, ümumi şəkildə «silahlı adamlar» anlamında LU MEŞ GİŞ TUKUL və ya «piyada əsgər və atlı
(cəng arabası)» anla- mında ERİN MEŞ
ANŞE.KUR.RA MEŞ
tipli sumer yazısı ilə verilən sözlərdə konkret hansı əsgər və silah növünün nəzərdə tutulması yalnız tekstoloji analizlə bəlli ola bilir. Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|