A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
62 Bugün Kərkük bölgəsindəki türkman (turuk-man) boylarının adını daha qədim formada (turuq) həmin bölgədə m.ö.
XIX-XVIII əsrlər boyu asurlarla vuruşan turuqlarda görürük, yaxud həmin bölgəyə yaxın ərazidə yaşayan və adı m.ö. IX-VII əsrlərə aid sənədlərdə keçən bauri (börü) boyundan olan bəylər bir də Atabəylər çağında Börülər sülaləsi şəklində ortaya çıxır. Bəllidir ki, Orta Asiyadan qayıdan oğuzlar XII-XIII əslərdə Hələbdə at oynadırdılar, lakin Hələb civarında oğuzların yurdu anlamı ilə «Oğuz evi» (Bit-Aquzi) deyimi hələ m.ö. IX-VII əsrlərdə işlənirdi və həmin çağda belə «Oğuz evi» Güney Azərbaycanda da vardı. Belə oxşar durumu «9 Bitik» boyunca sistem şəklində əks etdirən
yüzlərlə bəlgəni burada təkrar etməyə ehtiyac yoxdur. «Tarix təkrar olunur» deyimini isə burada bir daha təkrar etməli oluruq. Toplumun ən bədbəxt hissəsini «dövlətini itirmiş» (elsirəmiş) boy- ları sayan qədim türklər təşkilatlanma işinə ciddi yanaşırdılar. Oğuz epos- larında siyasi qurumların təşkilatlanıb formalaşmasının örnəyini görmək olur. Böyük Toy (qurultay) çağırıb, altun ev qurduran Oğuz kağan eldə sağ qolu təşkil edib,
yüksək yer tutması üçün hakimiyət simvolu (imi)
kimi
yay verdiyi üç oğlunun uruqlarını Boz-oq, eldə sol qolu təşkil edib, haki- miyətə tabe olma simvolu kimi ox verdiyi oğullarının uruqlarını da Üç-oq adlandırır
və «biz hamımız bir kökdənik
və hamı orduda da öz yerini, rüt- bəsini bilməlidir» deyir. 189
Bu eposun uyğur variantında o, Toy törəni ke- çirilən yerdə sağ və sol tərəflərdə qırx qulac ağac dikəldib, birinin başına altun toyuq, ayağına isə ağ qoyun, digərinin başına gümüş toyuq, ayağına da qara qoyun bağlayır və sağda boz-oqları, solda üç-oqları oturdur. 190
(Ordu “qərargah”) Batı
sol ok
üç-ok (iç-oğuz) ini gümüş toyuq qara qoyun Doğu
sağ yay
boz-ok (tış oğuz) ağa altun toyuq ağ qoyun
189 Ðÿøèäÿääèí, 1992, 37-38. 190 Îüóçíàìÿëÿð, 1993, 33. 63
Göründüyü kimi, buradakı dövlət təşkilatlanması həm də protokol qaydalarını müəyyənləşdirir. Gələnəyə çevrilən bu qaydalar toplumda da oturuşmuş bir nizam-intizam ovqatı yaradır, toplumda hər kəs «öz yerini bilir».
191 Türk dövlətçilik gələnəyində «hər kəs bacarığına görə» tutduğu vəzifə və aldığı sana uyğun sırada durur. Dövlət protokolu Dədə Qorqud kitabında belə verilir: Sağda oturan sağ bəylər, Solda oturan sol bəylər, Eşikdəki inaqlar, Dibdə oturan xas bəylər, Qutlu olsun dövlətiniz! - dedi. 192
Çin qaynağı yazır ki, hun dövlətini m.ö.
209-da Batı və Doğu qol- lara ayıran Mete ölkəni 24 tümənbaşı ilə idarə edirdi. 193
Belə ikili bölgü türk toplumunda müəyyən antonim əlaMete söykənirdi: böyük-kiçik, sağ- sol, qara-ağ və sair. Müxtəlif bölgələrdə yaşayan eyni boyun adına rəng bildirən sözün qoşulması da bu gələnəklə bağlı
idi. Belə ki, qara, ağ, sarı epitetləri aşağıdakı etnonimlərdə rəng deyil, coğrafi yön anlamında işlən- miş və müəyyən çağda həmin boyun yerləşdiyi məkana işarə etmişdir: qara-hun (qarkın?) qara-bulqar qara-xəzər qara-qıpçaq qara-kuman qara-qoyunlu qaralı
qaracalı qara-türgiş qaralar aq-hun
aq-saqa (axısqa) aq-xəzər aq-qıpçaq aq-kuman aq-qoyunlu aqca-bud sarıcalı sarı-türgiş sarı-uyqur Qaynaqlarda belə ikili bölgülərə rast gələn bəzi tədqiqatçılar yanlış olaraq, türk dövlət gələnəyində dövləti iki elbəyin (cifte krallıq) idarə etdiyini yazmışlar. Əlbəttə, bu yozumun yanlış olması «Türkmənlərin soykökü» kitabında aydın görünür. Burada deyilir ki, Oğuz soyundan və Bozoq oğullarından hökmdar bir kişi ola bilər, iki kişini taxta çıxarmaq
191
Belə protokol qaydalarına toplumun sayqısını göstərən faktlardan biri də bugünəcən yaşayan «evlənmə törəni» toyda bəyin yanında sağdış//soldış duruşu gələnəyidir. 192
KDQ, 1962, 62. 193
Бичурин, Û. 48-49. 64 olmaz, belə ki, xan tək olursa, dövlət düzəlir, iki olursa pozulur, keçmiş bilgələr «bir qına iki qılıc, bir ölkəyə iki törə sığmaz» demişlər. Türk dövlət gələnəyində hakimiyətə seçilmə imtiyazı olan boylar vardı. Qut almış başçının mənsub olduğu soy (boy) imtiyazlı sayılmış, bu münasibət gələnəksəl olaraq, davam edib törə halını almışdır. Bu törənin pozulması ilə qurulan yeni xanədan legitim sayılmamışdır. Ona görə də,
olduğu halda, ölənə qədər xan, xaqan titullarını qəbul etməmiş və törəyə görə belə titulları ala bilən Süyurqutmuşu «xan», özünü isə ondan bir qat aşağı olan «uluq bek» (bəylərbəyi) titulu ilə tanıtmışdır. 194 Qaynaqların verdiyi bilgiyə görə, bu boylardan olanlar dövlət başına keçə bilərdi: tu-ku - Hun aşina - Göytürk, Xəzər yağlakar - Uyğur ajih - Qırğız boz-ok (sağ qol) - Oğuz kanqar - Peçeneq kabar - Macar dula - Bulqar Türk toplumunda dövlət quran boy başqa qardaş boyların qayğısını da çəkməli idi. Əks təqdirdə türk ulularının qınağına rast gəlirdilər, necə ki, hakimiyət başına keçən səlcuqlar dövlətin idarə olunması üçün türk- lərdən çox, irandilli məmurları işə cəlb edirdilər. Ona görə də, Əbülqazi Bahadır xan yazırdı: «Səlcuqlar - türkmənik, sizin qardaşınızıq - dedi, nə elə, nə xalqa bir faydası dəymədi». 195
Doğrudur, klassik boy
qurumu
Azərbaycanda üç minil öncə
dağıldı
və ərazi-bölgə birliyi önə keçdi, lakin boy qurumunun bir çox özəlliyi (ocaq,
soy,
qandaş
bağlılığı,
başçıya, ağsaqqal-ağbirçəyə hörmət-ehtiram) bugünəcən yaşayır.
Türklərin dünyagörüşündə El ( = xalq
+ dövlət
+ ölkə)
modeli xalq ilə iqtidarın işbirliyilə gerçəkləşə bilirdi.
Ona görə də, hansı soydan-boydan olmasından asılı
olmayaraq, elbəy dövlətin qurulmasında, siyasi təşkilatlanmada iştirak edən, dövlətin sınırları içində yaşayan hər kəsə eyni qayğı ilə yanaşmalı idi. «El tutmaq» dövləti idarə etmək idisə, «əl tutmaq» da toplum üzvlərinə yardım etmək idi.
dövlət başına keçən türk elbəyləri
idarəçilikdə ilk meyar kimi ictimai rəyə əsaslanırdı, çünki onun hakimiyəti xalqdan asılı idi. Göytürk yazılarından da bəlli olur ki,
xaqanın əsas görəvi «ac, çılpaq,
194
Togan 1981, 64; Rəşidəddində imtiyazlı oğuz boyları: kayı, yazır, eymür və beqdeli. 195
Şecere-i Terākime, 1996, 206. Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|