Abġd tahġRLĠ

 
316 
sonundan  araşdırmağa  başladığı  mühacirət  problemi  və  xüsusilə  mühacirət 
mətbuatı  ilə  bağlı  tədqiqatları  və  nəhayət,  «Azərbaycan  mühacirət  mətbuatında 
publisistika  (1921-1991)»  adlı  monoqrafiyası,  sanbalı,  konseptuallığı  ilə  diqqəti 
çəkir. Elmi-tədqiqat işi uzun və gərgin axtarışlara, yüzlərlə ilkin mötəbər mənbəyə, 
məxəzə istinad edilərək qələmə  alınmışdır. Sahənin  yeni olması  tədqiqatçını daha 
da  ciddi  və  məsuliyyətli  işləməyə  sövq  etmişdir.  Tədqiqatçının  elmi-nəzəri 
qənaətləri,  bir  sıra  məsələlərdə,  xüsusilə  mühacirət  jurnalistikası  və  mühacirət 
mətbuatının  tarixi  ilə  bağlı  fikirlərdə  prinsipial  mövqeyi  bu  sahədə  aparılacaq 
araşdırmaların  daha  effektli,  obyektiv  olmasına  zəmin  yaradır.  Abid  Tahirlinin 
nəzəri, təcrübi professionallığı tədqiqatın səviyyəsinə birbaşa təsir edir. «Giriş» və 
«Mühacirət  mətbuatının  təşəkkülü  və  inkişaf  mərhələləri»,  «Mühacirət 
publisistikasının 
mövzusu, 
ideya-siyasi 
istiqamətləri», 
«Mühacirət 
publisistikasında sənətkarlıq məsələləri» adlı fəsillər monoqrafiyanın məzmununu, 
orda  qoyulmuş  problemləri  tam  əhatə  edir,  elmi,  məntiqi  ardıcıllıqla  bir-birini 
tamamlayır.  «Giriş»də  tədqiqatçı  mövzunun  aktuallığını  və  əhəmiyyətini  tutarlı 
faktlarla əsaslandırır, tədqiqatın predmetini, məqsəd və vəzifələrini, elmi yeniliyini 
konkret şəkildə göstərir. «Mühacirət mətbuatının təşəkkülü və inkişaf mərhələləri» 
adlı birinci fəslin iki paraqrafında tədqiqatçı mühacirət jurnalistikası tarixinə nəzər 
salır  və  mühacirət  mətbuatının  inkişaf  mərhələləri  və  əsas  orqanlarından  ətraflı 
bəhs edir. Bu fəsildə müəllif problemlə bağlı ilk dəfə irəli sürdüyü faktlar və elmi-
nəzəri  qənaətləri  ilə  diqqəti  çəkir.  Tədqiqatçı  ilk  dəfə  olaraq  mühacirət 
jurnalistikası  tarixini  xronoloji  ardıcıllıqla  izləyir,  mühacirət  publisistikasının  ilk 
nümunələrini  yaratmış  Cəmaləddin  Əfqani,  Əhməd  bəy  Ağaoğlu,  Ceyhun  bəy 
Hacıbəyli,  Məhəmməd  Hadi,  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  kimi  amal  və  kəlam 
sahiblərinin  irsində  mühacirət  dövrünün  yerini  və  rolunu  dəyərləndirir.  Dövrün 
mövcud  ictimai-siyasi  mühitin  xarakterik  cəhətlərini  nəzərə  almaqla,  mühacirət 
mətbuatının  inkişaf  mərhələlərinin  təsnifatını  aparan  müəllif  diqqətçəkən  elmi 
nəticələrə gəlir. O, mühacirət mətbuatını haqlı olaraq aşağıdakı kimi qruplaşdırır: 
-  Azərbaycanda  bolşeviklərin  hakimiyyətə  gəlməsindən  sonra  yaranan  ilk 
satirik  nəşr  –  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalı  (Təbriz,  1921).  Jurnal  kifayət  qədər 
araşdırıldığından,  tədqiqat  işində  bu  nəşr  barədə  geniş  bəhs  edilməsi 
məqsədəmüvafiq sayılmamışdır. 
-  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  süqutundan  sonra  ölkəni  tərk  etməyə 
məcbur olan mühacirlərin siyasi nəşrləri – «Yeni Qafqasya» (1923-1927), «Azəri-
türk»  (1928-1930),  «Yaşıl  yarpaq»  (1928),  «Odlu  yurd»  (1929-1931),  «Bildiriş» 
(1930-1931). 1923-1931-ci illərdə işıq üzü görən bu orqanları şərti olaraq İstanbul 
nəşrləri adlandırmaq olar. «Azərbaycan» (Paris, 1926). 
-  Azərbaycan  mühacirlərinin  elmi-nəzəri-mədəni  nəşri  «Azərbaycan  yurd 
bilgisi» (1932-1934 və 1954). 
-  1930-cu  illərin  Azərbaycan  mühacirət  mətbuatı:  («İstiqlal»  qəzeti  (1932-
1999934),  «Qurtuluş»  jurnalı  (1934-1939),  «Milli  Azərbaycan  Müsavat  Xalq 
Firqəsi» bülleteni № 1 (1936). Bunlardan başqa, həmin dövrdə 1-2 nömrəsi çapdan 
çıxan məcmuələr: «Açıq söz» (1936, 2 nömrə), «Kutlu od» (1936-1937, 2 nömrə), 
«Aydın yol» (1937, 1 nömrə), «Doğru söz» (1937, 2 nömrə), «Vətən diləyi» (1937, 
2 nömrə), «Milli atəş» (1938, 1 nömrə), «Millət andı» (1938, 1 nömrə), «Yasamız» 

---

 
317 
(1938,  1  nömrə),  «İlham  qaynağı»  (1938,  1  nömrə),  «Müqəddəs  Odlar  ölkəsi» 
(1938,  1  nömrə),  «Haqqın  səsi»  (1938,  1  nömrə),  «Dilək»  (1939,  4  nömrə), 
«Haqq» (1939, 1 nömrə), «Həmlə» (1939, 1 nömrə). 
-  İkinci  Dünya  müharibəsi  dövründə  legionerlərin  Berlin  nəşrləri: 
«Azərbaycan», «Hücum», «Milli birlik» (1943-1945). 
-  1950-80-ci  illərin  mühacir  nəşrləri:  «Azərbaycan»  (1952,  Ankara), 
«Azərbaycan»  (1952,  Münhen),  «Mücahid»  (1955),  «Türk  yolu»  (1951), 
«Ərqənəqon  yolu»  (1951),  «Türk  izi»  (1951)  və  s.  –  1980-ci  illərin  ikinci 
yarısından nəşrə başlayan mətbuat: «Ana dili» (Bonn), «Odlar ölkəsi» (Edinburq), 
«Dədə  Qorqud»  (İspaniya),  «Qürbət»  (Brüssel),  «Aydınlıq»  (London), 
«Azərbaycan  türkləri»,  «Xəzər»  (İstanbul),  «Azərbaycan»  (Stokholm), 
«Azərbaycan»  (Vaşinqton),  «Araz»  (Lund,  İsveç),  «Azər»  (Berlin),  «Savalan» 
(Berlin),  «Ərk»  (Almaniya),  «Ziya»  (Moskva),  «İnam»  (Sankt-Peterburq), 
«Savalan» (Dnepropetrovsk), «Millət» (Simferopol), «Araz» (Kişinyov) və s. 
-  Azərbaycan  öz  müstəqilliyini  bərpa  etdikdən  sonrakı  dövrdə  (1991-ci 
ildən) nəşr olunan mətbu orqanlar. Bu dövrdə ABŞ, Rusiya Federasiyası, Ukrayna, 
Almaniyada bir sıra mühacir nəşrlər fəaliyyət göstərirlər. 
Bu  təsnifatı  əsas  götürən  müəllif  ayrı-ayrı  mətbu  orqanların  nəşr  tarixi, 
proqramı,  naşir  və  redaktorları,  mühərrirləri,  toxunduğu  mövzular  barədə  qısa 
məlumat verməklə mühacirət mətbuatının ümumi mənzərəsini yaratmış olur. 
Tədqiqatçı  dolğun,  tutarlı  faktlara  istinad  edərək  mühacirət  mətbuatının 
«Yeni  Qafqasya»  ilə  yox,  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalının  Təbriz  nömrələri  ilə 
başladığını  qeyd  edir.  «Mühacirət  publisistikasının  mövzusu,  ideya-siyasi 
istiqamətləri»  adlanan  II  fəslin  iki  paraqrafında  tədqiqatçı  mühacirət 
publisistikasının  toxunduğu  mövzuları  yüzlərlə  mənbəyə  istinad  edərək 
qruplaşdırır. Haqlı olaraq bu qənaətə gəlir ki, rus imperiyasına və bolşevizmə qarşı 
ideoloji  mücadilə,  istiqlal  tarixi  və  istiqlal  qəhrəmanlarının  həyat  və  fəaliyyəti, 
Qafqaz  birliyi  ideyası  mühacirət  publisistikasının  aparıcı  mövzusu  olmuşdur. 
M.Ə.Rəsulzadənin,  Mirzə  Bala  Məmmədzadənin,  Əhməd  Cəfəroğlunun, 
M.Mehdiyevin  və  başqa  qələm  sahiblərinin  yaradıcılığından  gətirdiyi  çox  sayda 
nümunələrlə müəllif həmin materialların bu gün də aktual olduğunu qeyd edir. O 
yazır  ki,  Azərbaycanda  Sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  dərhal  sonra  rejimin  və 
ideologiyanın  tələbi  ilə  tarix  də  saxtalaşdırılmağa  başlandı.  Azərbaycan  Xalq 
Cümhuriyyəti xalqa zidd dövlət kimi  tənqid  atəşinə tutulmuşdur,  1920-ci il  aprel 
inqilabı  isə  mədh  olunurdu.  İş  o  həddə  çatmışdı  ki,  1918-ci  il  martın  31-də 
ermənilərin  Bakıda  və  Azərbaycanın  digər  bölgələrində  törətdiyi  qırğınlar 
əksinqilabçı  qüvvələrlə  mübarizə  kimi  təqdim  edilirdi.  Bax,  belə  bir  dövrdə 
həqiqəti  yalnız  «Yeni  Qafqasya»  söyləyirdi.  Mart  qırğınının  dəhşətlərinə,  əsl 
mahiyyətinə,  törədilməsi  səbəblərinə,  şanlı  Türk  Ordusunun  Bakıdakı  və 
Azərbaycanın  digər  bölgələrindəki  erməni-bolşevik  quldurlarını  darmadağın 
etməsinə,  28  May  –  istiqlal  gününə,  27  Aprel  –  işğal  və  matəm  gününə  dair 
jurnalda  dərc  edilən  yazılar  həmin  dövrdə  ideoloji  mübarizəyə,  ictimai  rəyin 
düzgün  formalaşdırılmasına  xidmət  edirdisə,  bu  gün  mötəbər  mənbə,  tarix  üçün 
zəngin xəzinədir. 

---