Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
119 
Deməli texnoloji prosesin gedişində məlum olur ki, aparatda temperatur rejimi əsas götürülür. Ona görədə 
bir  sıra  elmi  mənbələrə  əsaslanaraq  aparatda  gedən  prosesin  dinamikasını  aşağıdakı  diferensial  tənliklə 
ifadə etmək olar. 
                                                            k
           
Burada k- gücləndirmə əmsalı , u- idarə faktoru, x- isə fəza koordinantlarıdır. 
Tənlikdə olan parametrlərin qiymətləri təcrübə yolu ilə tapılmışdır. 
Pantriyakinin  maksimallıq  prinsipindən  istifadə  edərək  prosesin  qeyri-xətti  sisteminin  optimal 
sintezi məsələsinə baxılmışdır. Burada əsas məqsəd keçirilmə (dəyişilmə) momentini təyin etmək və u(t) 
idarə qanununu tapmaq tələb olunur.                    
 
 
“ELEKTRONICS WORKBENCH” PROQRAM MÜHĠTĠNĠN “LOQIC 
 CONVERTOR” ALƏTĠ ĠLƏ VĠRTUAL QURĞU MODELĠNĠN ĠġLƏNMƏSĠ 
 
Lətifov D.A. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Modelləşdirici  proqram  vasitələri  təcrübi  tədqiqatlarının  həcmini,    qurğunun  sintezində  istifadə 
oluna biləcək ölçmə cihazlarına və elementlərə tələbatı azaltmaqla yanaşı sintez olunan maketin yığılması 
və  sazlanmasına  sərf  olunan  vaxt  itkisini  də  minimuma  endirir  ki,  bu  da  tədris  prosesi  üçün  real  vaxt 
intervalında biliklərin mənimsənilməsinə xidmət göstərir [1,2].  
Təqdim  olunan  işdə  sxem  səviyyəli  ―Elektronics Workbench‖  proqramlaşdırma  mühitinin  ―Loqic 
Convertor‖  alətindən  istifadə  etməklə  işləmə  məntiqinə  uyğun  olaraq  dekoder  qurğusunun  modelinin 
qurulması  qaydalarından  biri  təhlil  olunur.  Göstərilir  ki,  bu  qaydalardan  və  alınan  nəticələrdən 
İnformatika dərsinin tədrisində laboratoriya təlimatı kimi istifadə oluna bilər. Qaydalar uyğun mərhələlər 
aşağıdakı kimi səciyyələndirilir: 
1.
 
Həqiqilik  cədvəlinin  tərtibi  mərhələsi:  Dekoder  ikilik  paralel  kodu  unitar  koda  çevirən 
kombinasiyalı  məntiqi  sxem  əsasında  modelləşdirilir.  Dekoder 
n
-  sayda  informasiya  girişinə 
uyğun 
n
N
2

 sayda  binar  çıxışa  malik  olur  və  girişindəki  binar  kod  onun  aktiv  çıxışının 
nömrəsini  təyin  edir.  Binar  ardıcıllıqda  unitar  kod  üçün  yeganə  aktiv  səviyyənin  olduğuna 
əsaslanaraq dekoderin işləmə məntiqinin həqiqilik cədvəli tərtib olunur. 
2.
 
Tənliklər  sisteminin  tərtibi  mərhələsi:  Həqiqilik  cədvəli  əsasda  dekoderin  məntiqi işini  təmin 
edən tənliklər sistemi tərtib olunur və tənliklərdə əlavə məntiqi şərtlər də nəzərə alınır. Məsələn, 
dekoder  onun  işləməsinə  icazə  verən  xüsusi  E-girişinə  də  malik  olur.  Yalnız  E-girişində  aktiv 
siqnal olduqda qurğu məntiqinə uyğun çevirməni yerinə yetirir. E-girişi passiv olduqda isə bütün 
çıxışlarda məntiqi sıfır olur.  
3.
 
DəqiqləĢdirmə  və  məntiq  elementlərin  seçilməsi  mərhələsi:  Əlavə  şərtlərə  uyğun  olaraq 
məntiqi  tənliklər  sistemi  dəqiqləşdirilir  və  dekoderi  reallaşdıra  bilən  məntiq  elementləri  seçilir. 
Məsələn,  məlumdur  ki,  əksər  dekoderlər  NOT  və  AND  məntiqi  elementlər  əsasında  sintez 
olunurlar. 
4.
 
Sintez  mərhələsi:  Dekoder  sxeminin  sintezi  üçün  Elektronics  Workbench  proqram  mühitinin 
―Logic  Convertor‖  alətindən  istifadə  olunur.  Deşifratorun  məntiqi  tənliklər  sisteminin  hər  bir 
tənliyinə uyğun sxem sintez olunur, ehtiyac olduqda ikigirişli məntiq elementləri çox girişlilərlə 
əvəz olunur və ümumi sxem tərtib olunur.  
5.
 
GeniĢləndirmə və simulyasiya mərhələsi: Dekoderin istifadəsi zamanı, vacib məsələlərdən biri 
bir neçə dekoderin kombinasiyası yolu ilə çıxışların sayının artırılması, yəni genişləndirilməsidir. 
Məsələn, tutaq ki, iki girişli və dörd çıxışlı dekoderdən istifadə edərək dörd girişli on altı çıxışlı 
dekoderin  sintezi  tələb  olunur  (
4
2

 sxemi  əsasında 
16
4

 sxeminin  sintezi).  Belə  dekoderi 
sintez etmək üçün 5 ədəd E-girişli 
4
2

 sxemi tələb olunur. 
4
2

sxemli dekoderdən dördü 16 
sayda  çıxışı  təmin  etmək  üçün  istifadə  olunur,  biri  isə  onların  E-girişlərini  idarə  etmək  üçün 
istifadə olunur.  
Qeyd  olunan  mərhələlər  üzrə  sintez  olunan 
16
4

 dekoderin  simulyasiyasının  sxemi  nümayiş 
etdirilir.  
 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
120 
 
NEFT VƏ QAZ QUYULARINDA GEOFĠZĠKĠ TƏDQĠQAT  
ÜSULLARININ ARAġDIRILMASI 
 
Kazımova G.Z. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Quyularda  geofiziki  tədqiqatların  və  işlərin  nəticələri  quyuların  geoloji  sənədlərinin  əsas 
formalarından  biridir.  Bu  nəticələr  quyularda  yaranan  geoloji  texniki  və  texnoloji  məsələlərin  həllində 
istifadə olunur. 
Neft  və  qaz  mədənlərinin  işlənməsi  üçün  geoloji  kəşfiyyat  quyularının  qazılması    8    kateqoriyaya 
bölünür: 
Nümunəvi; Parametrik; Struktur; Axtarışlı; Hesablama; Kəşfiyyat; İstismar; Xüsusi. 
İlk dəfə olaraq quyularda temperaturanın ölçülməsi kimi geofiziki tədqiqatlar  1908-ci ildə Bakının 
Bibiheybət və sonra Suraxanı neft mədənlərində D.V.Qolubətnikov tərəfindən aparılmışdır. 1926-cı ildə 
Şlöberce  qardaşları  tərəfindən  elektrik  karotaj  üsulu  təklif  edilmişdir.  Elektrik  karotaj  üsulunun  yüksək 
effektivliyi onun neft sənayesində tez bir zamanda tətbiqinə və quyu tədqiqat üsullarının digər növlərinin 
yaradılmasına  şərait  yaratdı.  Karotaj  üsulunda  quyularda  geofiziki  ölçmələr  quyuya  endirilmiş 
zondlardakı  cihazlarla  aparılır  və  kabellə  yerin  üstünə  ötürülür.  Karotaj  işlərindən  başqa  mədən 
geofizikasına  quyu  ilə  qoruyucu  kəmərin  vəziyyətinin  təyin  edilməsi  məsələləri,  perforasiya  və 
torpedləmə işləri daxildir. 
Kəsilişlərin fiziki xüsusiyyətlərindən asılı olaraq bir çox karotaj üsulları vardır: 
elektrik  karotaj,  radioaktiv  karotajı,  induktiv  karotaj,  akustik  karotaj,  yan  karotaj  zondlama  (YKZ), 
mikrokarotaj və s. 
Hazırda  bunlardan  ən  çox  tətbiq  ediləni  elektrik  və  radioaktiv  karotaj  üsullarıdır.  Hazırda  qazılan 
quyuların hamısında elektrik karotajı aparılır və elektrik-karotaj sənədləri quyu sənədlərinin əsasını təşkil 
edir.  Radioaktiv  karotajın  bir  neçə  növündən  istifadə  edilir.  Bunlardan  ən  çox  tətbiq  olunanı  qamma-
karotaj  və  neytron-qamma  karotajdır.  Radioaktiv  karotaj  həm  qazılan,  həm  də  qoruyucu  kəməri  olan 
quyularda aparılır. 
Qeyd  olunan  karotaj  üsullarının  ölçmə  dəqiqliyi,  etibarlığı,  effektivliyi  kifayət  qədər  arzuolunan 
deyildir. Bu, çatışmamazlıqları aradan qaldırmaq və yeni növ radioaktiv karotaj üsulunu yaratmaq üçün  
GaSe    elementi  əsasında  yaradılmış  fotoelementin  istifadəsi  məqsədəuyğundur.  GaSe  elementi  əsasında 
hazırlanmış  fotoelement  şüalanmaya  həssasdır  və  onu  mədən  geofizikasında  istifadə  olunan  radioaktiv 
karotaj üsuluna tətbiq etmək mümkündür.  
Məlumdur  ki,  DRST-3  zondlarında  qamma  və  neytron  izotopları  kristala  nüfuz  edir  və  kristaldan 
Heyger-Müller  sayğacına  keçir.  Sayğacda  neytronlar  sayılaraq  daha  sonra  çeviriciyə  ötürülür.  Çevirici 
qəbul  olunan  siqnalı  elektrik  siqnalına  çevirir,  yəni  qamma  və  neytron  izotopları  fotoelementin 
monokristal  səthinə  nüfuzunu  artırıb-azaldaraq  dövrədəki  gərginliyi  dəyişdirəcəkdir.  Bu  dəyişməni  də 
proqram  təminatının  köməyilə  kompüterin  displeyində  almaq  mümkündür.  GaSe  elementinin  tətbiqi 
zamanı  yuxarıda  qeyd  edilmiş  proseslərə  artıq  ehtiyyac  olmayacaq.  Çünki,  tədqiqatların  aparılması 
zamanı GaSe fotoelementi birbaşa dövrə ilə əlaqələndirilə bilər və neft-qaz quyularında kabellə endirilən 
cihazlarla  aparılan  işlərin  və  geofiziki  tədqiqatların  az  vaxt  ərzində  effektiv  yerinə  yetirilməsinə  və 
intellektual avtomatlaşdırılmasına zəmin yaradır. 
 
                         
 
 
 
ÇEVĠK ĠSTEHSAL MODULLARININ ĠNFORMASĠYA ĠDARƏETMƏ  
SĠSTEMĠNĠN ARXĠTEKTURASI 
 
Dünyamalıyeva G.İ 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 

---