Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
123 
Çevik İstehsal Sistemləri (ÇİS) üçölçülü fəzada qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərən, çoxfunksiyalı 
mexatron qurğular toplusundan ibarət yaradılır və mürəkkəb sistemlər kateqoriyasına aid edilirlər. ÇİS-
ləri  digər  istehsal  sistemlərindən  fərqləndirən  əsas  xüsusiyyətlər  kimi  aşağıdakıları  göstərmək  olar: 
- ÇİS-in əsas elementləri yeni avtomatlaşdırma vasitələridir ki, onların vasitəsi ilə insana xas olan və ÇİS-
lər yaranana kimi ancaq insanlar tərəfindən yerinə yetirilən əməliyyatları avtomatlaşdırmaq mümkündür; 
          -  ÇİS-in  elementləri  mexatron,  yəni  elektronika  ilə  idarə  olunan  mexaniki  qurğulardır  (sənaye 
robotları,  intellektual  robotlar,  nəqliyyat  vasitələri,  müxtəlif  təyinatlı  manipulyatorlar  və  s)  ; 
          -  ÇİS  ictimai  təlabatdan  asılı  olaraq  qısa  vaxt  intervalında  müxtəlif  nomenklaturalı  və  təyinatlı 
məhsul  istehsalına  sazlanma  qabiliyyətinə  malik  olan  istehsal  sahələrində  geniş  tətbiq  olunur; 
          - ÇİS öz tərkibində müxtəlif təyinatlı avtomatlaşdırılmış və avtomatik idarəetmə, layihələndirmə və 
s. alt sistemlərin olmasını tələb edir və bir məhsul istehsalından digərinin istehsalına proqram vasitəsi ilə 
avtomatlaşdırılmış şəkildə sazlanır. 
Məruzədə ÇİS-in sazlama alt sisteminin yaradılması məsələsinə baxılır. Qeyd olunduğu kimi ÇİS-
in  yaradılmasında  əsas  məsələlərdən  biri  bir  məhsul  istehsalından  digər  ölçülü  və  təyinatlı  məhsul 
istehsalına  keçdikdə  ÇİS-in  bütün  elementlərinin  avtomatik  və  ya  avtomatlaşdırılmış  şəkildə  yeni 
situasiyaya uyğun sazlanmasının təşkil edilməsidir. 
ÇİS-in təyinatlarına uyğun olaraq analizi nəticəsində elementləri üzərində aşağıdakı əsas sazlanma 
əməliyyatlarının  yerinə  yetirilməsi  aşkarlanmışdır:  robotların  tutqaclarının  müxtəlif  ölçülü  detallarla 
işləməsinin  təmin  edilməsi;  robotların  manipulyatorunun,  qaldırıcı  və  fırlanma  qurğularının  işçi 
şəraitindən və manipulyasiya etdikləri detalların növündən asılı olaraq sazlanması; nəqliyyat vasitələrinin 
sazlanması və s. 
Göstərilən  sazlanma  əməliyyatlarının  yerinə  yetirilməsi  təyinatından  asılı  olaraq  müxtəlif 
vəsaitlərlə  həyata  keçirilir:  insan  tərəfindən;  avtomatlaşdırılmış  şəkildə,  yəni  operatorun  idarəetmə 
sistemindən  verdiyi  tapşırıqlar  nəticəsində;  müəyyən  vaxt  intervallarında  idarəetmə  sistemindən  verilən 
tapşırıqlarla avtomatik şəkildə. 
İnsanın müdaxiləsi ilə adətən sənaye robotlarının və müxtəlif təyinatlı manipulyatorların tutqacları 
dəyişdirilməklə yeni məhsul istehsalına sazlanma əməliyyatı yerinə yetirilir.  
Müxtəlif  ölçülü,  eyni  adlı  detallarla  əməliyyatlar  aparan  metaxron  qurğularını  ayrı-ayrı 
mövqelərində  quraşdırılmış  vericilərdən  qəbul  olunan  informasiyalar  əsasında  avtomatlaşdırılmış  və  ya 
avtomatik  sazlanması  həyata  keçirilir.  Mərkəzdə  ÇİS-in  sazlanma  alt  sisteminin  konkret  obyektlərdə 
tətbiqi məsələlərinə də baxılır. 
 
TĠBBĠ MĠKROELEKTRON QURĞULARININ ADAPTĠV DĠAQNOZ PROSESĠ 
 
Fərəcli S.İ. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Ucuz qiymətlə və doqnostika imkanlarına malik sınaq sistemlərinin lahiyələndirilməsi vacib aktual 
məsələlərdən  biridir.Belə  sistemlər  xətti  elektron  sxemlərində  nasazlıqların  lokallaşdırılmasına  şərait 
yaradır  bu proses ilkin mərhələdə nümunəvi elektron sxeminin xarakteristikasının öyrənilməsini, ikinci 
mərhələdə  isə  həmin  xarakteristikasının  sınağa  məruz  qalmışelektron  sxeminin  çıxışı  ilə  müqayisəsini 
əhatə  edir.Sonrakı  mərhələdə  nasaz  sxemin  lokallaşdırılması  nəzərdə  tutulur.Diaqnostika  üsulunun 
əsasında elektron sxeminin riyazi modelinə ehtimal olunan nasazlıqların daxil edilməsi və onun çıxışının 
nasaz sxemin çıxışı ilə müqayisəsi durur.Muqayisə prosesi diskret şəkildə adaptiv süzgəc vastəsilə həyata 
keçirilir.Müqayisə  mərhələsində  süzgəc  nümunəvi  vasitə  istifadə  Müqayisə  həddi  (  xətanın  minimal 
qiyməti) sınaqdan keçirilən sxemin və süzgəcin çıxışları arasındakı fərqlə təyin olunur. 
Praktiki diaqnozun struktor sxemi şəkillə verilmişdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Yoxlanılan nasaz 
elektron sxemi 
Nümunəvi sxem 
(riyazi model) 
Modelləşdirmə 
xətası 
 
 
1 mərh. xəta çıxışı 
Xəta çıxışı 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
124 
              
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
SÜNĠ NEYRON ġƏBƏKƏLƏRĠN TƏTBĠQĠ ĠLƏ AZƏRBAYCAN NĠTQĠNĠN TANINMASI 
ÜÇÜN ƏLAMƏTLƏRĠN TƏYĠN EDĠLMƏSĠ ÜÇÜN KLASTERLƏġDĠRMƏ 
ALQORĠTMLƏRĠNĠN TƏTBĠQĠ 
 
Həbilova N.S. 
Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası 
 
Neyron  şəbəkəsinin  riyazi  modeli  şəkil  1.1-  dəki  kimi  çoxlu  sayda  qarşılıqlı  əlaqəli  neyronlar 
məcmusu başa düşülür.Şəkildə bir neyronun quruluşu təsvir edilmişdir.Neyronun girişinə ( 
) 
siqnalları, yaxud   vektoru daxil olur, .  giriş vektoru digər neyronların çıxışları da ola bilər. Hər bir giriş 
siqnalı  -     üçün   
 çəki  əmsallarına  vurularaq  neyronun  cəmləyici  hissəsində  (cəmləmə  blokunda)  
cəbri olaraq cəmlənir: 
 
 
 
 
 
   
                    (1) 
 
 
 
   ... 
 
Σ 
      x
1 
 
 
 
 
 
 
 
y 
      x
1 
 
 
 
 
 


i
i
X
W
I
 
 
 
x
n 
 
 
 
 
 
 
 b 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 1.1.  Bir neyronun riyazi modeli  
Burada 
-çəki  əmsalları    (yaxud  sinapsın  çəkisi)  olub,  skalyar  kəmiyyətlərdir.  Əgər  W-müsbət 
kəmiyyət  olarsa,  onda  onlar  həyəcanlandırıcı,  əgər  W-mənfi  kəmiyyət  olarsa,  onda    onlar  tormozlayıcı  
əlaqələr  adlandırırlar;  b-sürüşdürmənin qiymətləridir. 
Tanınma  sistemlərinin  öyrənilməsi  üçün  2  əsas  üsuldan  istifadə  olunur:  müəllimli  öyrətmə  və 
müəllimsiz  öyrətmə.  Müəllimli  öyrətmədə  ―müəllim‖  sistemin  nəticəsinin  düz  və  səf  olmasına  nəzarət 
edir. Verilmiş səs fraqmenti üçün düzgün əvvəlcədən verilmiş tanıma nəticəsinə əsasən sistemi öyrədir. 
Müəllimsiz  öyrətmədə  isə  sistemin  düzgün  öyrənməsinə  kənardan  nəzarət  olunmur.  Sistem 
obyektləri  özü  təyin  edir.  Bunun  üçün  1-ci  mərhələdə  obyektlərin  müəyyən  xassələrə  görə 
qruplaşdırılması  (klasterləşdirilməsi)  həyata  keçirilir  (xassələr  obyektlərin  xassələrinə  əsasən  təyin 
olunur) Klasterləşdirmə, klasterləşdirmə alqoritmləri. 
Klasterləşdirmə  obrazların  hər  hansı  kriteriyalara  əsasən  əvvəlcədən  məlum  olmayan  siniflərə 
bölünməsidir. 
Bir neçə klasterləşdirmə alqoritmləri var: bunlara ierarxiya klasterləşdirmə alqoritmi, n- neighbour- 
rule, k-means və s.misal göstərmək olar. Baxılan  işdə k-means alqoritmi tədqiq edilmişdir. 
W
1 
W
2 
W
n 
X 
X 
X 
F(I
) 
 

---