Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
129 



1
21
2
1
11
2
2
1
ˆ
ˆ
ˆ
ˆ
ˆ
ˆ
ˆ
x
c
x
x
c
x
s
s





;
 
 

  
 


T
x
t
x
y
1
,
1
0
,
0
,
1


 
 
 
 

  


t
x
y
K
u
t
x
dt
t
x
d
ˆ
0
,
1
ˆ
1
1
ˆ
0
0
1
0
ˆ




















 
  

T
x
0
,
0
0
ˆ

 
 
Бурада 


T
x
x
x
2
1
,

- вязиййят вектору, 
1
;
1
;
2




m
n
; 


 
 
0
,
1
,
;
1
,
,
;
1
1
,
0
0
1
0
11
2
2
1
1























C
к
K
t
R
k
к
K
B
A
 
Мцшащидяедиъинин 

nx  юлчцлц  эцъляндирмя  ямсалыны    n=2; 
1


 олдуьундан 


T
k
k
K
2
1
,

 
шяклиндя эютцрмяк лазымдыр. 
 
 
AVTOMATLAġDIRILMIġ LAYĠHƏLƏNDĠRMƏ SĠSTEMĠNDƏ TEXNĠKĠ OBYEKTLƏRĠN 
MODELLƏġDĠRĠLMƏSĠ VƏ AXTARIġINA AGENT TEXNOLOGĠYASININ TƏTBĠQĠ 
 
Səlimova M.Y. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Ümumi funksional modeli qurulmuş ÇİS-in avtomatlaşdırılmış layihələndirilməsi əsasən aşağıdakı 
mürəkkəb məsələlərin həllindən ibarətdir: 
1.
 
ÇİS-in quruluşunun təyini və ya onun struktur modelləşdirilməsi; 
2.
 
ÇİS-i təşkil edən alət vəsaitlərinin, texnoloji avadanlıqların, standart qurğuların və s. axtarışı və 
seçilməsi; 
3.
 
ÇİS-in  və  ona  daxil  olan  müxtəlif  alt  sistemlərin  idarəetmə  sisteminin  işlənməsi  və  onlar  üçün 
zəruri olan vəsaitlərin təyin edilməsi; 
4.
 
ÇİS-in  quruluşuna  daxil  olan  və  ya  onu  mövcud  texnoloji  prosesə  uyğunlaşdırmaq  məqsədi  ilə 
yeni hazırlanan qeyri-standart qovşaq və detalların avtomatlaşdırılmış layihələndirilməsi. 
ÇİS-in  layihələndirilməsi  üçün  yuxarıda  sadalanan  məsələlərin  hər  birinin  həll  prosesi  çox 
səviyyəli layihələndirmə prosesi kimi yuxarıdan aşağıya inkişaf etdirilir. Yəni birinci səviyyənin ümumi 
layihə tələblərinin sintezindən, sonrakı səviyyələrin layihə həllərinin detallaşdırılması alınır. 
Buna  görə  də, 
)
1
(

k
 səviyyəsindəki 
 
1

k
i
R
 layihələndirilməsində  qəbul  edilmiş  həll,  K- 
səviyyəsində yerinə yetirilən layihələndirmə prosesi üçün əlavə giriş verilənləridir; 

  
,
:
1
0
k
ij
k
i
R
R
R
dk


 
Burada 
0
R
-giriş verilənləridir (spesifikasiya). 
Axırıncıdan  başqa,  hər  bir  layihələndirmə  səviyyəsində,  sonradan  inkişaf  etdirilən  və  xüsusi  hesab 
edilən səmərəli variantlar çoxluğu seçilir. 
   
k
ij
k
i
i
R
R


1
:

 
ÇİS-in  layihələndirmə  prosesinin  analizi  və  aparılan tədqiqatlar  göstərir  ki,  onun  layihələndirilməsi 
prosesi  çox  sayda  müxtəlif  xarakterli  lokal  məsələlərə  bölünür  və  onlardan  hər  biri  həmin  məsələnin 
həllinə məsul müxtəlif təyinatlı agent (ekspert və ya proqram komponenti) tərəfindən həll edilə bilər. Belə 
layihələndirmə  prosesinin  əsaslı  təşkilinin  keyfiyyətliliyi  üçün  sxem  qəbul  edək.  Hansı  ki,  məsələlərin 
həllinin  nəticəsi,  agentlər  arasında  ötürülən  verilənlərin  koordinasiyasından  istifadə  etməklə,  lokal 
həllərin  sintezindən  asılıdır.  Baxılan  sxem,  həm  layihəçilərin  avtomatlaşdırılmış  layihələndirmə 
sistemlərinin  (ALS)  ənənəvi  komponentlərindən  istifadəsi,  həm  də  ayrı-ayrı  məsələlərin  həlli  vaxtı 
avtonom  intellektual  komponentlərindən  istifadə  zamanı,  düzgün  hesab  edilir  və  aşağıda  addımlardan 
ibarətdir: 
Addım 1. Predmet sahəsinin bilikləri və məhdudiyyətləri haqqında biliklər (istifadəçilərin tələbləri, 
yeni artefaktlar) hər bir agentə ötürülür. 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
130 
Addım 2. Ümumi məlumat fəzasının əsasında hər bir agent optimallaşdırma məsələsi həll edir. 
Addım  3.  Lokal  optimal  həllər  layihənin  əsas  (menecer)  agentinə,  onların  yoxlanılması  üçün 
ötürülür. 
Addım  4.  Nəticələrin  müntəzəm  toplanmasından  sonra,  şübhəli  nəticələr  maraqlı  agent  üçün 
analizə hazırlanır. 
Addım 5. bütün layihələndirmə prosesi qlobal razılaşdırılmış həllərə nail olana qədər təkrarlanır. 
Bu texnologiya aşağıdakılara imkan verir: mürəkkəb məsələlərin həlli üçün paylanmış həlledicilər 
qurulsun;  hər  hansı  məsələdən  asılı  olaraq  ALS-in  arxitekturası  dinamik  dəyişdirilsin;  biliklər 
səviyyəsində  layihələndirmənin  müxtəlif  aspektləri  üzərində  işləyən  agentlərin  qarşılıqlı  təsiri  təşkil 
edilsin. 
Agentlər  texnologiyası  müasir  dövrün  intellekt  və  informatika  oblastının  ən  əsas 
konsepsiyalarından  biridir  ki,  mürəkkəb  kompüter  sistemlərinin  qurulma  prinsiplərini  və 
konseptualizasiyası qaydaların köklü dəyişdirir. 
 
 
“KÜYLƏNMĠġ” KEÇĠD XARAKTERĠSTĠKASINA GÖRƏ DĠSKRET  
 ÖTÜRMƏ FUNKSĠYALARININ AVTOMATĠK ĠDENTĠFĠKASĠYASI  
 
Daşdəmirov S.S. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti
 
 
Diskret ötürmə funksiyalarının kompüterlə bərabər zaman intervalı ilə toplanmış təsadüfi xarakterli 
məlumata  əsasən identifikasiyanın  kifayət qədər üsulları vardır  [1],  ideal təmiz keçid xarakteristikasına 
görə  avtomatik  identifikasiya  alqoritmləri  [2]  –də  işlənmişdir.  Real  obyektlərdə  isə    məlumat  müxtəlif 
səbəblərdən  ―küylənir‖  və  təbii  ki,  həmin  üsul  və  alqoritmlər  özlərini  doğrultmurlar.  Bu  halda 
vəziyyətdən çıxış yolu təcrübi məlumatların süzgəclənərək küydən təmizlənməsi  və uyğun alqoritmlərin 
i.lənməsidir.  
Süzgəcləmənin  bir  çox  üsulları  vardır.  Bu  və  ya  digər  süzgəcləmə  üsullarının  seçilməsi  qarşıya 
qoyulan məqsəddən asılıdır. Bu işdə eyni məlumatdan üç məqsəd üçün istifadə edilir: 
      -məlumatın avtomatik toplanması zamanı keçid prosesinin başa çatmasını təyin etmək; 
      -elementar manqaların tipini təyin etmək;  
      -elementar manqaların diskret ötürmə funksiyalarının parametrlərini təyin rtmək.  
Keçid  prosesinin  başa  çatmasının  təyini  məsələsində  xarakteristikanın  əvvəlində  süzgəcləmənin 
keyfiyyəti  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  etmir.  Eyni  zamanda  sözgəcləmə  real  vaxt  miqyasında  aparılmalıdır. 
Keçid  prosesini  sürüşkən  ortalama  üsulu  daha  yaxşı  izləsə  də,  qərarlaşmış  hissənin  süzgəclənmə 
keyfiyyəti  pis  olur.  Eksponensial  süzgəcləmədə  isə  əks  effekt  müşahidə  edilir.  Odur  ki,  bu  məqsədlə 
eksponensial  süzgəcləmə    üsulunun  tətbiq  edilməsi  məqsədəuyğundur.  Süzgəclənmiş  məlumata  əsasən 
keçid prosesinin başa çatması 
        
,
]
)
2
[(
~
]
)
1
[(
~
2
]
[
~






T
i
y
T
i
y
iT
y
 
        
,
]
)
3
[(
~
]
)
2
[(
~
2
]
)
1
[(
~







T
i
y
T
i
y
T
i
y
 
                          
  
        









]
)
2
[(
~
]
)
1
[(
~
2
]
)
[(
~
T
l
i
y
T
l
i
y
T
l
i
y
 
Şərtlərinin  ödənilməsi ilə müəyyən edilir. 

- qiyməti əvvəlcədən seçilmiş kiçik kəmiyyət, 
1

l
 
ixtiyari tam ədəddir. 
     Keçid  prosesinin  başa  çatması  təyin  edildikdən  sonra  toplanmış  məlumatın  süzgəclənməsi  sürüşkən 
ortalama  üsulu  ilə  yerinə  yetirilir.  Bu  üsulla  süzgəcləmə  zamanı  istifadə  edilən  qonşu  nöqtələrin  sayı 
müəyyən  həddə  qədər  çoxaldıqca  süzgəcləmə  keyfiyyəti  yüksəlir,  həmin  həddən  sonra  isə  keçid 
xarakteristikasını deformasiya etdirir və obyektin əsas xüsusiyyəti – onun tipi haqqında informasiya itir. 
Bunu nəzərə alaraq qonşu nöqtələrin optimal sayı təyin edilməlidir. 
       Təcrübə zamanı keçid xarakteristikası haqqında məlumatın toplanması keçid prosesi başa çatdıqdan 
çox  sonra  dayandırılır  və  xarakteristikanın  qərarlaşmış  hissəsi  haqqında  izafi  məlumzt  parametrik 
identifikasiya  üsulları  ilə  qiymətləndirmə  zamanı  sürüşməyə  səbəb  olur.  Bu  amili  nəzərə  alaraq  keçid 

---