Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
121 
Çevik İstehsal Sistemi (ÇİS) şəraitində vahid istehsal sisteminə lokal çevik istehsal modullarından 
(ÇİM)  əlavə  avtomatlaşdırılmış  xammal  və  hazır  məhsul  anbarları,  tenxnoloji  proseslərin 
avtomatlaşdırılmış  idarəetmə  sistemləri  (TPAİS)  ,  sexlərin  təşkilati  idarəedilməsinin  avtomatlaşdırılmış 
sistemləri, avtomatlaşdırılmış layihələndirmə sistemləri (ALS) və s. strukturlar da daxildir. Odur ki, ÇİS-
in  idarəetmə  sistemi  çox funksiyalı  sexlərin  avtomatik  idarə  olunmasını  və  çoxlu  sayda  lokal idarəetmə 
sistemlərinin koordinasiyalı fəaliyyətlərini təmin edir. 
Göründüyü kimi ÇİS-in informasiya idarəetmə sistemi çox səviyyəli, paylanmış idarəetmə sistemi 
kimi yaradılmalıdır və tətbiq sahələrindən asılı olaraq müxtəlif funksiyaları yerinə yetirən universal lokal 
idarəetmə sistemləri ilə təchiz edilməlidir. 
Məruzədə ÇİS səviyyəsində informasiya idarəetmə sisteminin arxitekturasının işlənməsinə baxılır. 
Təcrübə göstərir ki, ÇİS-in lokal modullarında adətən eyni növ metaxron qurğular (MQ), sənaye robotları 
(SR),  avtomatik  nəqliyyat  sistemləri  (ANS),  emal  mərkəzləri  (EM),  avtomatik  idarəolunan 
manipulyatorlar  (AİM),  və  s.  avadanlıqların  sinxronlaşdırılmış  koordinasiyalı  fəaliyyətini  təmin  etmək 
tələb  olunur.  Bu  nöqteyi-nəzərdən  ÇİS-in  layihələndirmə  mərhələlərində  onu  formal  olaraq  müəyyən 
əməliyyatlar  ardıcıllığını  yerinə  yetirən  ÇİM-lərə  bölmək  və  hər  bir  ÇİM-in  idarə  olunmasını  universal 
lokal 
idarəetmə 
sistemləri 
ilə 
həyata 
keçirmək 
səmərəli 
yanaşma 
hesab 
edilir. 
 
Şəkildə ÇİM-in informasiya idarəetmə sisteminin arxitekturası verilmişdir. 
                                                              
                                                              yüksək       səviyyəyə 
                                                                                            
  
 
 
 
 
 
                     ÇİM-in idarə sistemi                                                               II səviyyə    
                                    
                         _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _        
                                                                                                                      I səviyyə 
 
                                                                                                                                                                                                                                                      
 
 
 
 
 
 
 
 
 
          
Birinci səviyyədə komponovka olunmuş bütün elementlərdən informasiyalar sensor informasiya 
emalı kontrollerinə və oradan da ÇİM-in idarə sisteminə ötürülür. Uyğun idarə siqnalları vasitəsi ilə ÇİM-
in idarə olunması həyata keçirilir. 
 
 
KIMYA SƏNAYESI REAKTOR-REGENERATOR SISTEMLƏRININ  
 IDARƏETMƏ YÖNÜMLÜ RĠYAZĠ MODELĠ 
 
Məmmədov T.T.  
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
ÇİM-in metaxron qurğularının işinin koordinasiyası, sensorlardan 
daxil olan informasiyaların toplanması və emalı, ÇİM-in idarə, 
diaqnostika və çevik sazlanma alqoritmləri, yüksək səviyyəli idarə 
sistemi və ÇİM-lər arasında əlaqənin yaradılması və s. 
 
     
  SİE            
 EM 
 AİM 
  MQ,  SR 
  ANS 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
122 
Neftin,  yaxud  digər  karbohidrogenlərin  katalitik  krekinqi  kimya  sənayesində  və  yanacaq 
istehsalında mühüm proseslərdən biri kimi diqqəti cəlb edir.  Tozşəkilli katalizatorun iştirakı ilə həyata 
keçirilən krekinq prosesinin nəticəsində ağır neft qalıqlarından yüksək keyfiyyətli karbohidrogenlər əldə 
edilir.  Katalitik  krekinq  prosesi  reaktor-regenerator  sistemlərində  həyata  keçirilir.  Katalizator  məsaməli 
səthində  baş  verən  bu  kimyəvi  çevrilmə  reaksiyası  nəticəsində  karbohidrogenlərin  keyfiyyətinin 
yüksəlməsi  baş  verir.  Bu  proseslər  olduqca  mürəkkəb  fiziki-kimyəvi  qanunauyğunluqlar  əsasında  baş 
verir. Riyazi modelləşdirmə əsasında katalitik krekinq proseslərinin idarə olunması günün aktual məsələsi 
olaraq qarşıya çıxmış olur.  
Reaktor-regenerator  sistemlərinin  riyazi  modelinin  yaradılması  həm  reaktorda,  həm  də 
regeneratorda  gedən  proseslərin  istilik  dinamikasının  öyrənilməsini  tələb  edir.    Belə  dinamik  modelin 
kimyəvi kinetika qanunlarına əsaslanaraq, yaradıla biləcəyi elmi ədəbiyyatda işıqlandırılmışdır. Prosesin 
əsas istilik dinamikası qanunauyğunluqlarını aşağıdakı kinetika tənlikləri ilə ifadə etmək olar: 
          С + О
2
 =СО
2
 + 395.4 кC/мол                                                         
          С + 0.5О
2
 = СО +110.4 кC/мол                                              
          СО + 0.5О
2
 = СО
2
 + 285.0 кC/мол                                                          (1)                                   
          С + СО2 = 2СО – 172.2 кC/мол     
Göstərilən yanma reaksiyasının yüksək ekzotermik effektə malik olması nəticəsində prosesin istilik 
balansı  təmin  olunur  ki,  bu  səbəbdən  reaktor-regenerator  sistemlərində  əlavə  yanacağın  yandırılmasına 
ehtiyac qalmır.                                                                  
Katalizator  üzərində  yaranmış  koksun  yandırılaraq  yox  edilmə  prosesi  regeneratorda  həyata 
keçirildiyi üçün həmin aparatın koks balansı diferensial tənliyi aşağıdakı kimi yazıla bilər: 
,
)
,
(
)
~
(
0
k
k
K
G
T
C
W
C
C
F
dt
dC
G



                                                           (2)            
Həmin sistemin  istilik balansı tənliklərini isə aşağıdakı kimi yazmaq mümkündür: 




k
k
k
k
k
k
q
G
T
C
W
T
T
c
F
dt
dT
c
G
)
,
(
)
~
(
0
)
(
)
(
ср
ср
в
в
aд
k
T
T
D
Т
Т
с
F
q
F





                   (3)        
harada  ki, 

0
, C
С
katalizator  üzərində  koksun  nisbi  kütləsinin  regeneratorun  çıxışındakı  və  reaktorun 
desorbsiya  zonasının  çıxışındakı  miqdarını; 

0
,T
T
 uyğun  olaraq  regeneratorda  və    reaktorda 
temperaturları ifadə edir.  
İşlənmiş  katalizatorun  üzərində  əmələ  gələn  koksun  miqdarını  regeneratorun  temperaturu  və 
katalizatorun dövr etmə sürəti ilə əlaqələndirmək mümkündür: 
c
k
F
F
T
C
Z
C
С
)
,
(
0
0


.                                                                             (4)           
Bu  ifadədə 

)
,
(
0
T
C
Z
reaksiya  nəticəsində  əmələ  gələn  koks  çıxımını, 

c
k
F
F ,
uyğun  olaraq 
katalizator və xammal axınlarının  kütlə sürətləridir. Qeyd edək ki, (2)-(4) ifadələri sistem təşkil edirlər və 
reaktor-regenerator sisteminin istilik dinamikası modelini təşkil edirlər.  
Beləliklə,  iki  vəziyyət  dəyişəni  olan  reaktor-regenerator  sisteminin  riyazi  modeli  iki  ədəd  adi 
diferensial  tənlik  vasitəsi  ilə  ifadə  edilmiş  olur  ki,  bu  da  yalnız  müəyyən  sadələşdirmə  nəticəsində  əldə 
oluna  bilir.  Sadələşdirmə  yalnız  desorbsiya  qovşağının  hidrodinamik  axın  zaman  sabitinin  kiçik  qəbul 
edilməsi  sahəsində  əldə  edilmiş  olur.  Qeyd  edək  ki,  belə  sadələşdirmə  yalnız  xüsusi  hallarda  özünü 
doğrulda  bilir.  Məsələyə  daha  dəqiq  yanaşma  həm  desorberin,  həm  də  reaktorun  çıxışışında  kokslaşma 
dərəcəsi funksiyalarının  diferensial tənliyə daxil edilməsini tələb edir 
 
 
 
 
ÇEVĠK  ĠSTEHSAL MODULLARININ AVTOMATLAġDIRILMIġ SAZLAMA  
ALT  SĠSTEMĠNƏ QOYUNAN TƏLƏBATLARIN TƏYĠNĠ 
 
Pənahova H.F. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 

---