Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
136 
                                       
i
i
x
b
b
y
2
1
ˆ


   
                            
                              (2) 
xətti reqressiya funksiyasının alınmış 
1
b  və 
2
b  əmsalları uyğun 
1

 və 
2

 əmsalları əvəz etsə də, təsadufi 
i
u
 kəmiyyətindən də asılıdır. (2) tənliyinin əmsallarının qiymətləndirilməsi tələb olunur.  
Bu məqsədlə 
i
i
i
y
y


ˆ

 qəbul edərək 
                                           






2
2
1
2
)
(
i
i
i
Y
x
b
b
S

                                                         (3) 
funksiyasının minimumluğu şərtindən 
1
b
 və 
2
b
 əmsallarını tapırıq. 
Təsadüfi  amillərin  dinamik  proseslərə  təsirinin  ədədi  tədqiqi  üçün  ―Turbo  Pascal‖  alqoritmik 
dilində  proqram  tutulmuş  və  onun  əsasında  hesabatlar  aparılmışdır.  Proqnozların  alınmış  qiymətləri 
əsasında  belə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  trend  və  ya  korrelyasiya  asılılığını  təyin  edərək  uzun  müddətli 
sıralar üçün prosesə təsir edən təsadüfi amilləri qiymətləndirmək olar.  
 
 
ġƏRTSĠZ OPTĠMALLAġDIRMA MƏSƏLƏLƏRĠNĠN HƏLLĠ ÜÇÜN DĠALOQ 
SĠSTEMLƏRĠNĠN ALQORĠTMLƏR VƏ PROQRAM TƏMĠNATININ YARADILMASI 
 
Əliyev O.N. 
Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası 
 
Çoxölçülü şərtsiz optimallaşdırmanın dialoq sistemi 
Məlumdur  ki,  praktikada  yaranan  qərarqəbuletmənin  bir  çox  məsələlərinin  ədədi  həlli  praktikada 
çoxdəyişənli funksiyanın şərtsiz optimallaşdırma məsələsinə gətirilir: 
 
 
 
 
 →
 ,  x   
   
                                                             (1) 
(1)  məsələsinin həlli üçün çoxlu sayda ədədi üsullar mövcuddur:sıfırıncı,birinci və ikinci tərtib.Bu 
üsulların  hər  biri  məqsəd  funksiyalarının  bir  sinfində  çox  effektiv  ola  bilər,başqa  bir  sinifdə  isə 
ümumiyyətlə nəticə verməyə bilər.Bununla əlaqədar olaraq optimallaşdırmanın tətbiqi proqramlar paketi 
böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.Belə  ki,ondan  konkret  məsələnin  həlli  üçün  bu  və  ya  digər  üsulu  seçmək 
olar.Optimallaşdırmanın  yaradılan  dialoq  sistemi  şərtsiz  optimallaşdırmanın  müxtəlif  üsullarını  özündə 
saxlayan tətbiqi proqramlar paketinə əsaslanır. 
Yaradılan dialoq sisteminin funksiyaları istifadəçiyə insan-kompüter rejimində həyata keçirilən 
aşağıdakı imkanların verilməsini fərz edir: 
1)
 
məsələ haqqında məlumat; 
2)
 
tətbiqi proqram paketindən üsulun seçilməsi; 
3)
 
üsullar üçün parametrlərin verilməsi; 
4)
 
optimallaşdırma prosesinin cari vəziyyəti haqqında məlumat alınması; 
5)
 
həll prosesində optimallaşdırma üsulunun dəyişdirilməsi; 
6)
 
məsələnin həll prosesində üsulun parametrlərinin qiymətlərinin dəyişdirilməsi 
İşlənən sistem dialoq təşkil olunması və istifadəçiyə məlumat verilməsi üçün C++ alqoritmik dilini 
və müasir kompüter texnologiyasını istifadə edir 
 
PYEZOELEKTRĠK ADDIM MÜHƏRRĠKĠNĠN QURULMASI 
 
Əlibəyli A.M. 
Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası 
 
Texnikanın  müxtəlif  sahələrində  bir  sıra  məsələlərin həlli  üçün  elektromaqnit  servomühərriklərin 
müxtəlif  növlərindən  istifadə  olunur.  Lakin,  onların  elektromaqnit  sahələrinin  onların  tərkib  hissələr 
olduğu  qurğuların  bənd  və  elementlərin  işini  pozduğu  hallarda  onların  tətbiq  edilməsi  arzuedilməzdir. 
Hal-hazırda pyezoelektrik mühərriklər geniş tətbiq olunurlar [1]. 
Bu  mühərriklərin  işinin  əsasını  aktiv  element  –  pyezolövhə  ilə hərəkətverici  – lent  və  ya  rotor  – 
nazim çarx arasında friksiya əlaqəsi təşkil edir. Lakin, istismar zamanı mexanizmin sürtünən hissələrinin 
sürtülüb  yeyilməsi  baş  verir,  bu  da  mühərrikin  çıxış xarakteristikalarının  dəyişməsinə  gətirir  və  onların 
istismar müddətini məhdudlaşdırır. 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
137 
Aşağıda  təklif  olunan  ətalətli  pyezoelektrik  addım  mühərrikinin  (ƏPAM)  konstruksiyasında 
friksiyalı  bəndlər  yoxdur,  bu  da  onun  etibarlılığını  və  istismar  müddətini  dəfələrlə  artırır.    ƏPAM-ın 
konstruksiyası p cüt pyezolövhənin olmasını tələb edir. p-nin qiymətinin məhdudlaşması rotor gövdəsinin 
konstruktiv  parametrləri  və  pyezokeramik  lövhələrin  qabarit  ölçüləri  ilə  müəyyən  edilir.  Qida  mənbəyi 
xətti  gərginlik  hasil  edir,  hansının  ki,  amplitudunu  və  tezliyini  tənzimləmək  və  bununla  da  mühərrikin 
valının  fırlanma  sürətini  tənzimləmək  olar.  Reversi  həyata  keçirmək  üçün  kollektorun  fırçalarında 
polyarlığın çevrilməsindən istifadə olunur. 
ƏPAM-ın  işinin  əsası  period  ərzində  fərq  hərəkətverici  ətalət  qüvvəsinin  və  pyezokeramik 
lövhələrin əks hərəkətinin generasiya edilməsidir. 
Bimorf  pyezolövhələrə  idarəedici  U
y
  gərginliyi  verildikdə  sonuncular  ətalətli  taxmalarla  birlikdə 
əyilirlər  və  t
1
  müddəti  ərzində  qüvvə  impulsu  yaradırlar.  Bunun  nəticəsində  F
1
=m
0
*a
1
  ətalət  qüvvəsi 
yaranır,  hansı  ki,  müvafiq  M
1
  momentini  yaradır.  a
1
  kəmiyyətinin  qiyməti  a
1
=d
2
*

/d*t
2
  ifadəsindən 
müəyyən olunur, harada ki, 

  –  t
1
  müddəti  ərzində  pyezolövhənin  əyilməsinin qiymətidir.  Burada  m
0
  – 
ümumi kütlədir (bimorf lövhənin kütləsi + taxmanın kütləsi). 
Bimorf lövhənin ilkin vəziyyətə qayıtması t
2
 müddəti ərzində baş verir. Bu halda t
2
>>t
1
 olmalıdır. 
Bu  zaman  təcilin  müvafiq  qiyməti  a
2
<1
.  Buradan  alınır  ki,  F
1
>>F
2
.  Beləliklə,  yekun  ətalət  qüvvəsi 

F=F
1
-F
2
  və  müvafiq  fırladıcı  moment 

M=

F*R.  Burada  R  –  mühərrikin  rotorunun  radiusudur.  Bu 
halda  valdakı  yekun  güc  M=p*

M  kimi  təyin  olunur.  İdarəedici  U
y
  gərginliyinin  hər  periodu  ərzində 
rotor  müəyyən 

  bucağı  qədər  dönür,  hansının  ki,  qiyməti  valdakı  MH  yük  momentindən,  idarəedici 
siqnalın amplitudunun və tezliyinin qiymətlərindən asılıdır. Beləliklə, mühərrikin valının fırlanma sürəti 
n, MH-dən asılıdır. 
Yüksüz işləmə zamanı mühərrikin valının fırlanma sürətinin qiyməti (n
yi
) yüksüz işləmə momenti 
ilə  təyin  edilir,  hansı  ki,  çıxış  valının  podşipniklərində  sürtünmə  momentləri  (M
tp
)  ilə  hərəkətə 
aerodinamik müqavimət momentinin (M
at
) cəmindən asılıdır. 
M
xx
=M
tp
+M
at 
M
tp

M
MAX
-M
xx
  qiymətində  mühərrikin  rotoru  tormozlanma  rejimində  olur.  Burada  M
MAX 
– 
mühərrikin valında maksimal momentdir. 
Mexanika  nöqteyi-nəzərindən  ―pyezolövhə-taxma‖  bəndi  rəqsi  manqadır  və  F
I
+F
D
+F
J
=F
E
  və  ya 
m
0
*d
2

/dt
2
+b*d

/dt+K*

=F
E
  ifadəsi  ilə  təyin  edilir,  m
0
=m
k
+m
İ
,  m
k
  –  pyezokeramik  bimorf  lövhənin 
kütləsidir; m
İ
 - ətalətli taxmanın kütləsidir; b – pyezokeramik materialın (ЦТС-19 markası üçün b=0,07-
0,09) dempfirləmə (zəiflətmə) – özlü sürtünmə əmsalıdır. 
[2]-yə  uyğun  olaraq,  l
1
,  l
2
,  l
3
  qabarit  ölçülü  lövhələrdən  təşkil  edilən 

,  E
p
  E
y
  fiziki  parametrli 
bimorf  lövhənin  (BL)  statik  rejimdə  əyilməsinin 

C  qiyməti  tətbiq  olunan  idarəedici  U
y
  gərginliyinin 
qiymətindən asılı olacaq: 

C=K*U
y
, burada K – mütənasiblik əmsalıdır. l
1
, l
2
, l
3
 – lövhənin uzunluğu, eni, 
qalınlığıdır; 

  –pyezokeramikanın  nisbi  dielektrik  nüfuzluğudur;  E
p
  –  pyezokeramikanın  polyarlaşma 
elektrik  sahəsinin  intensivliyidir;  E
y
  –  pyezokeramikanın  Puasson  əmsalıdır;  B  –  bimorf  lövhənin 
anizotropiya əmsalıdır: U
op
=U
y
. Bu düsturda K
op
 və U
op
 komponentlərinin ifadələri aşağıdakı kimidir: 
U
op
=E
op
*l
3
; K
op
=2,2*0-2*

2
*E
p
*112(l3*E
y
). 
Beləliklə,  Huk  qanununun  tətbiq  edildiyi  hədd  daxilində  BL-nin 

  əyilməsi  U
y
  siqnalının 
amplitudundan düz asılıdır. 
CĠS-iN KÖMƏYĠ ĠLƏ EKOLOJĠ MONĠTORĠNQ SĠSTEMĠNĠN ĠġLƏNMƏSĠ 
 
Yusifova A.M. 
Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası 
 
CİS  və  Coğrafi  İnformasiya  Sistemləri( 
GIS  –  Georaphical  Information  Systems)
 –  dünya 
üzərindəki  kompleks  ictimai,  iqtisadi,  ekoloji  vs.  problemlərinin  həllinə  istiqamətli  məkana/mövqeyə 
söykənən  qərar  vermə  müddətlərində  istifadəçilərə  köməkçi  olmaq  üzrə,  böyük  həcmli  coğrafi 
məlumatların;  toplanması,  depolanması,  işlənməsi,  rəhbərliyi,  mekansal  analizi,  sorğulaması  və  təqdim 
edilməsi funksiyalarını yerinə yetirən təchizat, proqram, personal, coğrafi məlumat və üsullar bütünüdür. 
CİS-ın beş təməl komponenti vardır.  
Bunlar: 

---