Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
94 
Gücalma qutusunun qoşa çəp dişli çarxları evolvent profili üzrə hazırlanır. 
Məqalədə  gücalma  qutusunun  kinematik  sxemi  verilmiş  və  bu  sxemə  uyğun  məlum  hesablama 
metodikasından  istifadə  etməklə  gücalma  qutusunun  hesabatı  aparılmışdır.  Aqreqatın  gücalma  qutusu 
daimi  ilişmədə  olan 
52
23
2
1



z
z
 və 
40
35
4
3



z
z
 dişli  çarxlardan,  vallardan,  yastıqlardan, 
gövdə  və  qapaqdan  ibarətdir.  Ötürmənin  ən  məsul  hissələri  olan  dişli  çarx  ötürmələri  kontakt 
möhkəmliyinə qarşı hesablanır və əyilmə möhkəmliyinə qarşı yoxlanılır.  
- kontakt möhkəmliyə hesablama: 


 
H
H
H
bu
u
T
K
a







2
1
3
2
1
245
 
burada 
 
H

 - buraxıla bilən kontakt gərginliyidir: 
 
H
HL
H
H
S
K
b
l i m



; 
b
H
l i m

- yorulma həddidir: 
2
1035
45
23
23
lim
mm
N
HRC
b
H





 
HRC
45
 - polad 40X dişli çarxların materialının bərkliyidir; 
HL
K
 - iş rejiminin əmsalıdır; 
1

HL
K
 qəbul edirik; 
2
,
1
1
,
1 

S
 - ehtiyat əmsalıdır. 
Hesabat  müəyyən ardıcıllıqla yerinə yetirilmişdir. Belə ki, əvvəlcə pillələr üzrə valların və dişli 
çarxların  hesabatı  aparılmış,  mərkəzlərarası  məsafə,  təsir  edən  qüvvələr  və  gərginliklər  tapılmışdır. 
Əyilmədə  möhkəmlik  şərtləri  ödənilmişdir.  Sonra  yastıqların  diametri  hesablanmış  və  tapılmış  qiymətə 
uyğun olaraq yastığın markası və digər ölçüləri qəbul edilmişdir. Aparan valın hesablama sxemi çəkilərək 
dayaq reaksiya qüvvələri və momentlər tapılmışdır. 
Məqalənin  sonuncu  hesabatı  ekvivalent  yükün  tapılması  və  yastığın  milyon  dövrlərlə 
uzunömürlüyünün  müəyyən  edilməsi  ilə  yekulaşmışdır.  Məlum  olmuşdur  ki,  hesabatını  yerinə 
yetirdiyimiz yastığın milyon dövrlərlə uzunömürlüyü 5832 saat təşkil edir.  
 
 
 
DĠġLĠ ÇARXLARDA DĠġLƏRĠN ABRAZĠV YEYĠLMƏ PROSESĠNĠN TƏTQĠQĠ 
 
Fərzəlizadə X.E. 
Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası 
 
Yeyilmə  iki  qonşu  səthin  qarşılıqlı  təsiri  nəticəsində  səthdən  material  qopması  hadisəsi  kimi 
xarakterizə  olunur.Demək  olar  ki  bütün  cihazlar  yeyilmə  nəticəsində  müqavimət  və  etibarlığını 
itirir.Bunun  üçün  də  gələcəyin  müasir  və  inkişaf  etmiş  texnologiyaları  üçün  yeyilmə  prosesinə  nəzarət 
mühüm  amillərdən  biridir.Adətən  güc  ötürülməsində  istifadə  edilən  polad  dişlər  sərtləşdirilmiş  və  ya 
karbonlaşdırılmış  poladlardan hazırlanır vı tam yağlı şəraitdə işləməsi nəzərdə tutulur.Buna baxmayaraq 
bəzən  dişli çarxların  yağsız  ,  quru  mühitdə  işləməsidə  tətbiq olunur.Bundan  başqa  dişli  çarx  qutusu  və 
yumşaq  zədələr  nəticəsində  yağın  təsadüfən    tükənməsi  səbəbindən  dişlər  quru  mühitdə  işləmək 
məcburiyyətində qala bilər. 
Dişli  çarxlarda  yeyilmənin  ən  geniş  yayılmış  növü  abraziv  yeyilmədir.İki  səth  arasına  xaricdən 
daxil  olmuş  və  ya  sürtünən  materiallardan  qopmuş  miniatür  bərk  hissəciklərin  yaratdığı  yeyilməyə 
abraziv  yeyilmə  deyilir.  Bu  bərk  hissəciklər  yumuşaq  olan  səthə  dolur  və  qarşı  səthdə  yeyilmənin 
yaranmasına səbəb olur.Abraziv yeyilmə əsasən iki cisimli və üç cisimli olmaq üzərə iki tipə ayrılır.  
Ġki  cisimli  abraziv  yeyilmə hamar bir səthin və yaxud sabit yeyilməyə səbəb olan hissəciklərin 
səthdən materialı qaldırmasıdır.Bu abraziv yeyilmənin ən sadə modelidir.Bu mexanizmdə dönməz olaraq 
dəstəkli bərk hissəciklər və ya sərt hamar səthlər daha yumuçaq olan metal səthinin qarşısında ,təzyiq və 
izafi hərəkərin nəticəsində metal səthində kələ-kötürlüklər açılır. 
Üç  cisimli  abraziv  yeyilmə  isə  fırlanma  və  sürüşmə  hərəkəti  edə  bilən  aşındırıcı  hissəciklərin 
səthdən material qoparmasıdır.Burada sərt səth üçüncu bir cisimdir və yeyilmənin ən kiçik hissəsidir.Bu 
mexanizmdə yeyilən hissəciklər iki metal arasındakı səthlərin bir - birinə izafi hərəkətləri nəticəsində hər 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
95 
iki səthdə yivlərin açılması ilə nəticələnir.Üçüncü cisim kimi araya girən toz ,tilişkələr ,sərbəst hala keçən 
mikro yonqarlar və ya parçalanmış oksid təbəqələri ola bilər.Üç cisimli abraziv yeyilmə yeyilmə prosesini 
dahada sürətləndirir .Üç cisimli abraziv yeyilmə yeyilmədə yeyilmə nisbəti iki cisimli abraziv yeyilməyə 
nisbətən  daha  aşağıdır.Bunun  səbəbi  hərəkətli  hissəciklərin  kəsmə  təsiri  göstərmədən  yuvarlanmağa 
meyilli olmasıdır. 
Abraziv yeyilmə nəticəsində sıradan cıxmaların qarşısını almaq üçün aşağıdaki tədbirləri görmək 
lazımdır. 
1.Sürtünən səthlər sərtləşdirilməlidir. 
2.Kənardan bərk maddələrin sürtünən səthlərin arasına girməməsi üçün sızdırmazlıq tətibatı təmin                                    
edilməlidir. 
3.Cihazlar və sistemlər tozdan və digər çirkləndiricilərdən təmizlənməlidir. 
 
 
POLAD MATERĠALLARIN QAZIMA ġƏRAĠTĠNDƏ YORULMAYA QARġI 
MÖHKƏMLĠYĠNĠN ARTIRILMASI MƏSƏLƏLƏRĠN TƏDQĠQĠ 
 
Əhmədzadə T.R. 
Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası 
 
Müasir  qazıma  qurğusunun  tərkib  elementləri  xarici  mühitin  ekstremal  şəraitinə  və  yüksək 
yüklənmələrin, sürətin və temperaturun təsirinə məruz qalır. Belə şəraitdə işləyən avadanlıqlarda statik və 
dinamik  qüvvə  və  momentlərdən,  friksion  quruluşların  təmas  səthlərində  sürtünmədən  yaranan  istiliyin 
təsirindən, həmçinin çoxsaylı təkrar yüklənmələrdən yorğunluq yaranır, səthlərdə mikroçatlar əmələ gəlir, 
çatlar intensiv inkişafı makroçatlara çevrilir və müxtəlif dağılmalara gətirib çıxarır. Dağılmaların əmələ 
gəlməsi,  növləri,  mexanizminin  öyrənilməsi  və  avadanlığın  xidmət  müddətinin  artırılması  üçün 
tədbirlərin axtarılması həmişə diqqət mərkəzində olmuş və aktual məsələlərdən hesab olunur. 
Maşın və qurğuların detallarının dağılması və onun səbəbləri çox müxtəlifdir. Dağılma növlərinin 
sadə  və  əsaslandırılmış  təsnifatının  işlənməsi  sahəsində  çoxlu  tədqiqatların  aparılmasına  baxmayaraq, 
hələ də mükəmməl sistem yaradılmamışdır. Bu təsnifatların bəziləri gərginlikli vəziyyət, digərləri sınağın 
aparıldığı  temperatur,  deformasiya  sürəti,  ətraf  mühit,  udulan  enerji,  plastik  axmanın  qiyməti,  dağılma 
yolu  kimi  amillərə  əsaslanır.  Hər  hansı  bir  baxışda    iki  vacib  fakt  nezərə  alınmalıdır.  Birinci  fakt 
dağılmanın,  yaxud  sürüşmə  deformasiyasının  mövcudluğu,ikinci  fakt  isə  prosesin  iki  mərhələdə  baş 
verməsidir:  çatın  yaranması  və  onun  inkişafı.Yorğunluq  çatlarının  yaranması  və  yayılmasının  konkret 
mexanizmi  müxtəlif    amillərdən:  metalların  təbiyətindən,  kristalların  səmtləşməsindən,  yüklənmə 
tsikllərinin sayından, titrəmə seviyəsindən, ətraf mühitdən, detalın en kəsiyinin qalınlıqından və s. asılıdır. 
Yorğunluq çatlarının yayılma mexanizmlərini elektron fraktoqrafiyası üsulu ilə geniş öyrənilmişdir. 
Yuxarıda qeyd  etdiyimiz  yorulmaya  sebeb  olan  amillerdən  və  yorğunluq  çatlarının esas  yaranma 
yerlərinin işləyən səthlərin olmasını nezere alsaq, deməli işləmə prosesində ister friksion təsirlərdən ister 
dartılma  və  sıxılmadan  və  ya  burulmadan  və  deyişen  yüklərdən  ilk  yorğunluq  çatlarını  metalın  səthi 
alir.Qazmada  istifade  edilen  polad  materialların  yorğunluqlarını  metalın  esas  xüsusiyetleri  olan    iş 
qabiliyyətliliyini  artirmaqla  temin  ede  bilərik.  Maşın  hissələrinin  iş  qabiliyyətinin  əsas  kriteriləri 
aşağıdakılardır:  möhkəmlik,  sərtlik,  dayanıqlılıq,  yeyilməyə  davamlılıq, istiliyə  davamlılıq  və  titrəməyə 
davamlılıq.  İlk  olaraq  ilk  vaxtlardan  bize  belli  olan  üsuldan  behs  etmek  isteyirəm,  bu  üsul  polad 
materiallarin  tablanma  üsulu  yeni  qizdirilib  ani  soyudulmasi  ile  heyata  kecirilen  prosesdiki  qeyri 
müvazinət  halında  olan  metalın  qızdırılaraq  daha  müvazinətli  hala  gətirilməsindən  ibarət  termiki 
əməliyyatdır.  УTC  (yüksək  tezlikli  cərəyan)  üsulu  ilə  tablandırılmış  detallara  olan  əsas  tələbat 
tablandırılmış  səthin  möhkəmliyinin  HRC  40-dan  və  tərkibində  karbonun  0,42  faizdən  yüksək 
olmasından ibarətdir. Buraya 40X; 45X; 40 XHM markalı polad ərintiləri daxildir. Tablandırılmada səth 
dərinliyi  1,5...3  mm  hüdudunda  olmalıdır.УTC  üsulu  ilə  tablandırma,  iri  həcmli  tablandırılmaya  görə 
ekoloji  cəhətdən  təmizdir  və  iqtisadi  cəhətdən  səmərəlidir.  Belə  ki,  burada  elektrik  enerjisinə  qənaət 
olunmaqla, detalın hazırlanma vaxtı qısalır və əməliyyatlar arası nəqliyyat daşınmaları azalmış olur.УTC 
üsulu  ilə  tablandırma  zamanı  iri  həcmli  tablandırma  ilə  müqaisədə  detalların  deformasiyaya  uğraması 
daha  kiçik  olur.Buna  misal  olaraq  əvvəl  işlədiyim  Maşınqayırma  Texnologiya  İnsitutunda    kitayların 
istehsal etdikləri nasos ştanqlarının yorulmaya davamlılıqının artırılması üçün  Elman Eliyevin rehberliyi 

---