Adabiyot 8 (1-qism) new indd

Savol va topshiriqlar
1. G‘azal hajmi va mavzusi haqida ma’lumot bering.
2. Muhabbat misolida mohiyatan nima ko‘zda tutilgan?
3. Asar vazni, qo

yasi va radi

ni tahlil qilib bering.
4. G‘azaldagi asosiy ifoda va tasvir vositasi nima? Uning asardagi o‘rni va 
vazifasini tushuntirib bering.
5. G‘azal baytlarini ketma-ketlikka amal qilgan holda sharhlang.
6. «Begona bayt» – qanday bayt? Bu g‘azaldagi begona baytning o‘rni va 
mavqeyi nimalarda ko‘rinadi?
7. Maqta’da qo‘llangan «
boda
» timsolining ikki ma’nosini tushuntirib bering.
8. May timsolining tasavvu

y adabiyotdagi o‘rni va mavqeyi haqida so‘zlang.
9. G‘azal mazmun-mohiyati bilan u qo‘shiq qilib aytiladigan «Munojot» kuyi 
o‘rtasida qanday bog‘liqlik bor?
10. G‘azalni yodlang.
«JONG‘A CHUN DERMEN: «NE ERDI O‘LMAKIM 
KAYFIYATI?..» G‘AZALI
Jong‘a chun dermen: «Ne erdi o‘lmakim kay

yati?» 
Derki: «Bois bo‘ldi jism ichra marazning shiddati».
Jismdin so‘rsamki: «Bu za’

ngg‘a ne erdi sabab?» 
Der: «Anga bo‘ldi sabab o‘tluq bag‘irning hirqati».
Chun bag‘irdin so‘rdum, aytur: «Andin o‘t tushti manga, –
Kim ko‘ngulga shu’la soldi ishq barqi ofati».

---

118
Ko‘ngluma qilsam g‘azab, ayturki: «Ko‘zdindur gunah, 
Ko‘rmayin ul tushmadi bizga bu ishning tuhmati».
Ko‘zga chun dermenki: «Ey tardomani yuzi qaro, 
Sendin o‘lmish telba ko‘nglumning balo-yu vahshati».
Yig‘lab aytur ko‘zki: «Yo‘q erdi manga ham ixtiyor, –
Kim ko‘rundi nogahon ul sho‘xi mahvash tal’ati».
Ey Navoiy, barcha o‘z uzrin dedi, o‘lguncha kuy, –
Kim sanga ishq o‘ti-o‘q ermish azalning qismati.
«Favoyid ul-kibar»ning 597-g‘azali.
Bu g‘azalda she’riyatdagi savol-javob usulidan unumli 
foydala nilgan. Bunda birov savol beradi, ikkinchi taraf shu sa-
volga javob qaytaradi. Shoirning «Farhod va Shirin» dostonida 
Xusrav bilan Farhodning aytishuvi ham aynan ana shu yo‘lda 
qog‘ozga tushirilgan.
To‘liq bir g‘azalni savol-javob tarzida bitish Navoiydan ol-
din yashab, ijod qilgan qalam sohiblari ijodida ham uchraydi. 
Ammo bu g‘azal ayni san’atni oliy darajada qo‘llashi va man-
tiqiy asoslanganligi bilan alohida ajralib turadi.
G‘azalning lirik qahramoni 
–
oshiq. U ishq otashining 
zo‘ridan o‘lim yoqasiga kelgan. Shuning uchun u m a t l a ’ dayoq 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri jonidan: «
O‘lishimning sababi nima?
» 
–
deb 
so‘raydi. Jon esa unga: «
Bunga jismdagi kasallikning shiddati 
sabab bo‘ldi
», 
–
deya javob qaytaradi.
I k k i n c h i b a y t da lirik qahramon jismga murojaat qilib, 
undan: «
Bu vaziyatga tushib qolishingga nima sabab bo‘ldi?
» 
–
deb so‘raydi.
Jismning javobi esa quyidagicha: «
Bunga o‘tlik bag‘irning 
hirqati sabab bo‘ldi
». Baytdagi «
hirqat
» so‘zi kuyish, yonish 
degan ma’noni anglatadi.
U c h i n c h i b a y t da savol endi bag‘irga beriladi, u esa: 
«
Menga ko‘ngildan o‘t tushdi, chunki ko‘ngilga ishq chaq-
nog‘ining ofati shu’la soldi
», 
–
deb javob aytadi.
T o ‘ r t i n c h i b a y t da mantiqan lirik qahramon ko‘ngilga 
«g‘azab qiladi», shu tariqa u gunohni ko‘zga yuklaydi: «
Agar 

---

119
ko‘z ko‘rmaganida edi, biz bu ishning tuhmatiga qolmagan bo‘lar 
edik
».
B e s h i n c h i b a y t da oshiq endi ko‘zning «yoqasidan ola-
di»: «
Ey etagi ho‘l-u yuzi qora, ko‘nglimning balo-yu vahshati 
sendan ekan-ku
».
O l t i n c h i b a y t da ko‘zning yig‘lab aytgan javobi beril-
gan: «
Menda ham ixtiyor yo‘q edi, nogahon ul sho‘xi Mahvash 
(Oysifat) tal’ati ko‘rinib ketgan bo‘lsa, men nima qilay?
»
M a q t a ’ ga kelganda lirik qahramon shoirga murojaat qilib: 
«
Ey Navoiy, barcha o‘z uzrini aytdi, sen o‘lganingcha kuy, 
chunki ishq o‘ti senga azalning qismati ekan
», 
–
deydi.
G‘azalning har bir baytida o‘ziga xos ohoriy (original) 
badiiy ifoda va tasvirlarga duch kelamiz. Muallif hech kim-
ning xayoliga kelmagan tarzda baytlarni baytlarga mantiqan 
bog‘laydi. Jon (birinchi bayt), jism (ikkinchi bayt), bag‘ir 
(uchinchi bayt), ko‘ngil (to‘rtinchi bayt), ko‘z (beshinchi va 
oltinchi baytlar) bilan bo‘lib o‘tgan savol-javoblarda kuch-
li izchillik va o‘zaro ketma-ketlik bor. Jon aybni 
–
jismga,
jism 
–
bag‘irga, bag‘ir 
–
ko‘ngilga, ko‘ngil 
–
ko‘zga yuklaydi. 
Oxiri, lirik qahramon ishqda yonish uning azaliy qismati ekani-
ni tan oladi.
G‘azal ramali musammani maqsur (yoki mahfuz) vaznida 
bitilgan. Uning ohangi 
foilotun – foilotun – foilotun – foilun
(yoki 
foilon
) bo‘ladi. Taqte’si: – V – – / – V – – / – V – – 
/ – V– (yoki – V ~).