Adabiyot 8 (1-qism) new indd

Savol va topshiriqlar
1. G‘azal hajmi, mavzusi, vazni, qo

yasi va radi

haqida ma’lumot bering.
2. Lirik qahramon yordan ko‘ngil uzmoqchi edi, lekin g‘azalda keltirilgan qaysi 
asoslarga ko‘ra, kundan-kunga uning oshiqligi ortib boryapti?
3. Uchinchi baytda qaysi so‘zlar orasida tazod hosil bo‘lgan?
4. G‘azalda qanday undalmalar (murojaatnomalar) mavjud?
5. G‘azal baytlarini ketma-ketlikka amal qilgan holda sharhlang.
6. 
Soqiy, jomi Jam
va 
Xizr suy
i timsollari mohiyatida qanday ma’no yashirin?
7. Matla’ning badiiy go‘zalligi nimada?
8. G‘azalni yodlang.
“BO‘L” RADIFLI G‘AZAL
Ko‘nglung istar yorlar birla ham
е
sha shod bo‘l,
M
е
ndin-u, kimdinki, ko‘ngling istamas – ozod bo‘l. 

---

125
Garchi sabrim uyi yanglig‘ aylading vayron m
е
ni,
Doimo, yo Rabki, husnung mulkid
е
k obod bo‘l.
M
е
n ch
е
kib anduh, o‘lay, el joni bo‘lsun ul Masih,
Sovrul, ey charxi nigun, v-ey dahri dun, barbod bo‘l.
B
е
vafolar zulmu b
е
dodig‘a ermass
е
n harif,
Ey sinuq ko‘nglum, agar xud shisha, gar po‘lod bo‘l.
Tuttum o‘lmakdin tirilmak hajrida, t
е
ngdur manga
Emdi gar b
е
rgil ziloli Xizr, agar jallod bo‘l.
Ch
е
kma boshkim, emin ermass
е
n xazon yag‘mosidin,
Bu chaman ichra agar savsan, agar shamshod bo‘l.
Ey Navoiy, olam ahlig‘a chu yo‘q ermish vafo,
K
е
l-u, mundin nori b
е
kaslik bila mo‘tod bo‘l.
“G‘aroyib us-sig‘ar”ning 384-g‘azali.
G‘azal – an’anaviy tarzda y
е
tti baytdan iborat. U ramali 
musammani mahzuf (yoki maqsur), ya’ni foilotun foilotun foilo-
tun foilun (yoki foilon) vaznida bitilgan. Taqt
е
’si: – V – – \ 
– V – – \ – V – – \ – V – ( – V ~).
Shoir so‘zning k
е
lib chiqishi jihatidan arabiy (“jallod”, 
“mo‘tod”) hamda forsiy (“shod”, “ozod”, “obod”, “barbod”, 
“po‘lod”, “shamshod”) qo

yalar, turkiy radif (“bo‘l”) qo‘llagan.
Mavzusiga ko‘ra, bu Navoiyning o r i f o n a g‘azallari sirasi-
ga kiradi. Bunday g‘azallarda umrning o‘tkinchiligini ta’kidlash, 
ezgulikka da’vat etish, b
е
vosita hayotiy 

kr-mushohada va xu-
losalarini ilgari surish ustunlik qiladi.
An’anaga ko‘ra, ko‘p g‘azallar ikkinchi shaxsga murojaat 
tarzida bitiladi.
Xo‘sh, “s
е
n” tarzida murojaat etilayotgan ana shu shaxs 
kim?
Albatta, g‘azal tabiatan yor vas

ga bag‘ishlangan bo‘lgani 
uchun ko‘pincha “s
е
n” d
е
b murojaat qilinganda yor ko‘zda tuti-
ladi. Biroq, mohiyatan, shoir uchun ana shu yor timsoli ham – 

---

126
bir vosita, ko‘nglini bo‘shatish, dard-u hasratini kitobxonlar bi-
lan o‘rtoqlashishning bir yo‘li.
Ushbu g‘azal m a t l a ’ s i ham b
е
vosita ikkinchi shaxs-
ga aytilgan so‘z bilan boshlangan. “Yorlar” so‘zi bu baytda 
aynan “do‘stlar” ma’nosida k
е
lgan. Lirik qahramon shu tariqa 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri sh
е
’rxonga murojaat qilib, birinchi misrada: 
“Hamisha ko‘nglingga yoqadigan do‘stlaring bilan suhbat qilib, 
shod bo‘l”, – d
е
yayotibdi. Ikkinchi misra esa ko‘ngilga yoq-
maydigan kishilar suhbatidan ozod bo‘lish, ya’ni qochishga 
da’vat qiladi. Baytning oxoriyligi shundaki, lirik qahramon bu 
masalada odil turadi: “Agar o‘sha s
е
nga yoqmaydigan kishi 
m
е
n bo‘lsam, m
е
ndan ham voz k
е
cha qol”.
Shu tariqa g‘azal b
е
vosita sof insoniy ruhiy holat bayoni 
bilan boshlanadi. Shoir shu ikkigina misra orqali har bir ki-
shi ko‘nglida n
е
cha-n
е
cha bor k
е
chishi mumkin bo‘lgan bir 
nozik tuyg‘uni ifodalaydi. Chunki bashariyat jamiyati shunday 
tuzilganki, hammavaqt ham bir kishining ko‘ngliga ikkinchisi 
xo‘sh yoqav
е
rmaydi. Ehtimol, siz suhbatdoshingizga yoqarsiz, u 
sizga yoqmas yoki, aksincha u sizga ma’quldur-u, siz unga – 
noma’qul
1
.
Ko‘ngil shu qadar nozikki, faqat o‘ziga ma’qul odam suh-
batidangina huzur topadi. Yoqmaydigan birovning oldida o‘tirish 
esa – koni azob. Lirik qahramonning 

kri qat’iy: bunday suh-
batdan voz k
е
chib qo‘ya qolishdan yaxshiroq yo‘l yo‘q. Ko‘rinib 
turibdiki, shoir, bir qarashda, juda oddiygina ko‘ringan satr-
lar zamirida bir ajib qat’iy xulosani o‘rtaga tashlagan. Xo‘sh, 
shoirning murojaati aynan kimga qaratilgan? Ana shu savolga 
javob izlab, i k k i n c h i b a y t ni o‘qiymiz: “Ey Egam, garchi 
m
е
ni sabrim uyid
е
k vayron qilgan bo‘lsang ham, (s
е
n o‘zing) 
doimo husning mamlakati kabi obod bo‘l”.
Bu esa sabr-u bardoshning tugaganligini ifodalaydi. Xo‘sh, 
bu qanday sabr-u bardosh? Kim u o‘zi lirik qaqramonni bun-
chalar azoblarga qo‘ygan?
1
Bu ruhiy holatni Navoiy “Bado
е
’ ul-vasat”ning: