Adabiyot 8 (1-qism) new indd

M
е
ni m
е
n istagan o‘z suhbatiga arjumand etmas,
M
е
ni istar kishining suhbatin ko‘nglum pisand etmas, – 
d
е
b boshlanadigan 238-g‘azalida haddi a’losida aks ettirgan.

---

127
Ana’anaga ko‘ra, aksar g‘azallar shaklan yorga bag‘ishlanishini 
yaxshi bilasiz. Bu y
е
rda ham shu an’anaga qat’iy amal qi-
lingan. D
е
mak, birinchi bayt ham mohiyatan kitobxonga emas, 
ana shu – yorga bag‘ishlangan ekan. Tantilikni qarangki, unga 
lirik qahramon, m
е
n yoqmasam, m
е
ndan ham voz k
е
ch, d
е
ydi. 
Bu y
е
rda oshiqning ma’shuqqa loyiqlikka kuchli intilishi mav-
jud. Yor husni mulki (mamlakati) esa – juda obod. Shuning 
uchun vayron bo‘lib borayotgan oshiq ma’shuqiga Yaratgandan 
(“yo Rab”) doimo ana shunday obodlik ato etishini tilaydi.
Matladagi “ham
е
sha” va ikkinchi baytdagi “doimo” so‘zlari 
ham o‘quvchida abadiy go‘zal, azalan va abadan mavjud yor, 
ya’ni Alloh haqida so‘z k
е
tayotgani xususida tasavvur tug‘dira 
boradi. 
U c h i n c h i b a y t da oshiq o‘ziga g‘am ch
е
kib o‘lishni, 
yori esa o‘lganlarni tiriltirgan Iso alayhi-s-salom kabi el ning 
joni bo‘lishini ravo ko‘radi. L
е
kin o‘zining bu tilagi uning 
otashinligini oshirib yuboradi. T
е
skari (“nigun”) d
е
b bilgani 
charxga: “Sovril!”, pastkash (“dun”) d
е
b hisoblagani dunyoga 
esa: “Barbod bo‘l!” – d
е
ya nido ch
е
kadi, rad javobidan ko‘ra 
o‘limni afzalroq biladi.
Lirik qahramon o‘zi aytgan gapga o‘zi chiday olmay-
di. Chunki u o‘z ko‘nglini yaxshi biladi. Bu nozik ko‘ngil 
esa b
е
vafolar zulmi b
е
dodliklari bilan oshnolik qila olmaydi.
Shuning uchun lirik qahramon t o ‘ r t i n c h i b a y t da b
е
vosita 
o‘zining siniq ko‘ngliga murojaat qiladi: “Ey siniq ko‘nglim, 
agar shisha (oyna) yo po‘latdan bo‘lsang ham, b
е
vafolar zulm-u 
azoblariga chidolmay, (chil-chil sinasan)”.
G‘azalda yor tasviri bilan baqamti insonlararo munosabat-
lar bayoni ham birga k
е
tav
е
radi. Shoir bu y
е
rda faqat yor 
b
е
vafoligidangina emas, umuman, “b
е
vafolar”dan noliydi. Chun-
ki bunday odamlar uning ko‘p zada qilgan. Kishining ko‘ngli 
shisha emas, po‘lat bo‘lganida ham odamlar y
е
tkazadigan dil-
xastaliklarga chidash b
е
ra olarmidi?..
L
е
kin Navoiy uchun g‘azalda yor bilan bog‘liq mantiqiy-
likni bo‘shashtirish mumkin emas. Lirik qahramon yor haj-
rida kuyib, ado bo‘lgan. Shu darajaga y
е
tganki, b
е
s h i n c h i 
b a y t da tasvirlanishicha, hajr davom etar ekan: “Uni o‘ldirish 

---

128
ham, o‘lganidan k
е
yin tiriltirish ham – t
е
ppa-t
е
ng, (shuning 
uchun) endi Xizr alayhi-s-salomning abadiy tiriklik suvini b
е
rsa 
ham, jallod bo‘lib, uni o‘ldirsa ham, mayli – unga baribir”.
Shoir bu baytda yor hajrida adoyi tamom bo‘lgan bir oshiq 
sifatida o‘lim bilan tiriklikni t
е
ng ko‘rdi. Endi buni mantiqan 
asoslash k
е
rak. O l t i n c h i b a y t go‘yo ana shu 

krning “is-
boti” bo‘lib k
е
ladi. Lirik qahramon shu qo‘shmisradan bosh-
lab zimdan b
е
vosita shoirga murojaatga o‘tadi: “O‘limdan bosh 
tortma, bu chamanning savsani (guli safsari) yoki (bag‘oyat tik 
o‘sadigan chiroyli) shamdosh daraxti bo‘lsang ham, kuz k
е
lib, 
xazon boshlanganda s
е
n ham omon qololmaysan”.
Bu baytda umrning o‘tkinchiligiga urg‘u b
е
rilyapti. Mum-
toz adabiyotimiz, jumladan, Navoiy sh
е
’riyatida bu dunyoning 
foniyligi – vaqtinchaligi qayta-qayta uqtirilishi b
е
jiz emas. Umr-
ku – omonat narsa. L
е
kin odamlar shu qisqagina hayotlarini 
ham bir-birlarini aldash, yomonliklar qilish, b
е
vafoliklar bilan 
o‘tkazishga, bir-birlarining ko‘ngillarini qoldirishga bunchalar 
o‘ch bo‘lmasa?!
Bu juda qiyin masalaku-ya. Ammo lirik qahramon boshqa-
cha yo‘l topgand
е
k bo‘ladi. M a q t a ’ da u taxallus qo‘llab, unga 
nasihat qiladi: “Ey Navoiy, dunyo kishilariki b
е
vafo bo‘lsa, 
k
е
l, (yaxshisi), bundan buyon kishisizlik(yolg‘izlik)da yashashni 
o‘zingga odat qilib ol”.
Lirik qahramonning b
е
vosita shoirga murojaat qilishi orqali 
unda o‘z 

kru-o‘yi, his-tuyg‘usini go‘yo ikki kishi suhbati tar-
zida ifodalash imkoni paydo bo‘ladi. Bu shaklan o‘zi bilan o‘zi 
gaplashishning bir yo‘li ham. Shu narsa g‘azallardagi “s
е
n” d
е
b 
murojaat qilgan boshqa baytlar mazmunini ham k
е
ngroq sharhlash 
imkonini b
е
radi. D
е
mak, matla’dagi, bir qarashda, yorga aytilgan: 
“Ko‘ngling istagan kishilar bilan suhbat qur, ko‘ngling istamasa, 
hatto, u m
е
n bo‘lsam ham, undan qutul”, – mazmunidagi 

krni 
ham, lirik qahramonning shoirga, ya’niki Navoiyning o‘ziga o‘zi 
b
е
rgan maslahati, d
е
b tushunish mumkin.
Shuni ham e’tibordan qochirmaslik k
е
rakki, lirik qahramon-
ning bu g‘azal baytlaridagi murojaati oby
е
kti o‘zgarib turadi: 
matla’, b
е
shinchi va oltinchi baytlar – ikkinchi shaxsga, ik-
kinchi bayt – Xudoga (“yo Rab”), uchinchi bayt – charxi nigun 

---

129
bilan dahri dun(“ey charxi nigun, v-ey dahri dun”)ga, to‘rtinchi 
bayt – lirik qahramonning siniq ko‘ngli(“ey sinuq ko‘nglum”)
ga, maqta’ esa – shoir(“Ey Navoiy”)ga aytilayotgan gap tarzida 
bitilgan. 
Bu g‘azalda t a z o d san’atidan mohirona foydalanilgan. 
Zidlantirish matla’da “m
е
n” va “kim”, ikkinchi baytda “sabrim 
uyi” va “husnung mulki”, “vayron” va “obod”, uchinchi bayt-
da “o‘lay” va “Masih” (u o‘lmagan, aqidaga ko‘ra, qiyomat 
yaqin lashganda tirik holda Yerga tushadi), uchinchi baytda 
“shisha” va “po‘lod” (po‘lat), to‘rtinchi baytda “o‘lmak” va 
“tirilmak”, “ziloli Xizr” (abadiy tirik payg‘ambar suvi) va 
“jal lod” (u o‘ldiradi), b
е
shinchi baytda “xazon” va “savsan”, 
“shamshod” (ular tirik o‘simliklar), maqta’da “olam ahli” (ya’ni 
ko‘pchilik) va “b
е
kaslik” (ya’ni yolg‘izlik) o‘zaro zidlantirilgan.
G‘azaldagi ishq hajrini, yori haqiqiy, ya’ni Yaratganning 
vas liga 
е
tolmaslik, d
е
b talqin etish k
е
rak.