Adabiyot 8 (1-qism) new indd

Kuntug‘mish, nihoyat, eng baland cho‘qqiga chiqib, pastga 
qarasa, bir katta karvonga ko‘zi tushadi. Sevinib quyiga tusha-
di va bir kosa suv, bir non so‘rab karvonchilar yoniga bo-
radi. Karvonboshi Azbarxo‘ja degan xasis, xudbin, razil kimsa 
edi. U Kuntug‘mishga bir kosa suv va bir non evaziga buloqni 
egallab yotgan ajdahoni o‘ldirish shartini qo‘yadi. Kuntug‘mish 
bu shartni ado etadi. Azbarxo‘ja Qur’oni karimni o‘rtaga 
qo‘yib, Kuntug‘mish bilan do‘st tutinadi. Xolbeka va bolala-
rini ham topib kelishadi. Xolbekaning husni jamolini ko‘rib, 
Azbarxo‘janing fe’li ayniydi. Kuntug‘mishni ziyofatda mast 
qilib, kigizga o‘rab, ikki o‘g‘lini (go‘dagini) ham shu sahroda 
qoldirib, Xolbekani bandi qilganicha Zangar yurtiga olib keta-
di. Karvonda Qosim ismli yosh bir inso

 i, diyonatli yigit bor 
edi. U, agar Kuntug‘mish zora o‘ziga kelsa, bizning izimizdan 
yo‘lga tushsa deb, bir kunlik-yarim kunlik yo‘lga bir ko‘za 
suv, ozroq ovqat qoldirib ketaveradi. Darhaqiqat, Kuntug‘mish 
o‘ziga kelib, ikki go‘dagini olib, karvon izidan tushadi. Yo‘lda 
bir daryoga duch keladi. Azbarxo‘ja daryodan kechadigan qa-
yiqlarni ham suvga cho‘ktirib ketgan edi.

---

25
* * *
Shahzoda u yoq-bu yoqqa yugurib ko‘rdi, kema-qayiq topol-
madi. Oxir ilojini topmay, ikki bolasini yo‘rgaklab, o‘zin suvga 
chog‘lab, daryodan yuzib o‘tmoqchi bo‘ldi. Bittasini og‘ziga 
tishlab, u bittasini shu daryoning labiga qo‘yib, daryoga kirib 
biror o‘ttiz quloch urib edi. Endi baxti qaytgan to‘rani ko‘ring, 
«Davlat ham egiz, mehnat ham egiz», shu bachchani
1
qo‘ygan 
yerning oldida bir tup g‘isha bor edi, shuning ostida bir qizil 
iyak qari bo‘ri pisib yotib edi. Shahzodaning daryoga tushganini 
ko‘rib, to‘ra uzagandan keyin, bachchaning belidan tishlab olib 
keta berdi. Bola qo‘rqib: «Ota!» – dedi. Shahzoda qarasa, bo‘ri 
tishlab olib borayotibdi. «Voh!» – deyman deb edi, og‘zidagisi 
ham suvga tushib ketdi, bir baliq yutib o‘ta chiqdi. Shahzoda 
aytdi: «Bu-ku o‘ldi, ana usiga yetar ekanmanmi?» – deb suv-
dan chiqib quvdi. Ikki oyoqliga to‘rt oyoqli nega yetqizsin, u 
ham qutulib ketdi...
Shahzoda farzand dog‘iga toqat keltirolmay, nolishiga osmon-
yer tebranib, yig‘lab turib edi. Shu vaqtda to‘raning nolasini 
eshitib, bir cho‘pon kelib qoldi. Qarasa, bir odam, sher haybat-
li, yo‘lbars sifatli bir kishi, falakdan shikoyat qilib yig‘laganiga 
tog‘-u toshlar suv bo‘lib turibdi. Cho‘pon bechora qo‘yni 
qo‘yib, to‘raning oldiga kelib: «Nega muncha yig‘laysan?» – 
deb bir so‘z dedi:
E, yor, alam ko‘rgan, qaydin kelasan, ayg‘il, 
Ko‘p ranj-u sitam ko‘rgan, qaydin kelasan, ayg‘il.
Kim erding guli so‘lgan, shum paymonasi to‘lgan 
Yoki bolasi o‘lgan, qaydin kelasan, ayg‘il.
Diyoridan ayrilgan, qanotidan qayrilgan, 
Yo yoridan ayrilgan, qaydin kelasan, ayg‘il.
Sen muncha bo‘lib shaydo, muncha qilib vovaylo, 
Yusufmisan Zulayxo, qaydin kelasan, ayg‘il.
1 
Sheva xususiyatlariga ko‘ra dostonda «bola», «bolalar» so‘zlari «bachcha», 
«bachchalar» tarzida ham ishlatilgan.

---

26
Sen muncha bo‘lib purxun, ko‘z yoshing oqar Jayhun, 
Yo Laylimisan Majnun, qaydin kelasan, ayg‘il.
Yig‘laysan bozi-bozi, ko‘kka chiqar ovozi, 
Yo Zebomisan Yozi, qaydin kelasan, ayg‘il.
Yoinki qalandarsan, yo mardi dilovarsan, 
Qilgin buni bovarsan, qaydin kelasan, ayg‘il.
Ayg‘il menga
1
otingni, bergil bayon zotingni, 
Qo‘y endi uyotingni, qaydin kelasan, ayg‘il.
Anda shahzoda dilovar cho‘pondan xabari yo‘q, o‘z hollariga 
yig‘lab turgan edi, ko‘zlarini ochib qarasa, bir qo‘y quvuvchi 
kelib, «Qaydan kelasan?» – deb so‘z so‘rab turibdi. Anda shah-
zodaning tutun-olovlari jo‘sh qilib, ko‘ngillari qaynab, bir dard-
mand topolmay, ichi g‘amga to‘lib turgan emasmi, cho‘ponni 
mungdosh bilib: «E bechora, beri kel», – deb cho‘ponga qarab, 
boshidan o‘tgan mashaqqatlarini aytib, bir-bir bayon qilib, bir 
so‘z dedi:
No‘g‘ay yurti 
–
o‘sgan joyim, 
Ko‘kka chiqar qilgan ohim, 
Qoraxon der qiblagohim, 
Otam elga sulton bo‘ldi.
No‘g‘aydadir mamlakatim, 
Qayrilib sindi qanotim, 
Kuntug‘mish der mening otim, 
To‘ra nomi nishon bo‘ldi.
Quloq solgin nolishima, 
Yo‘q savdo tushdi boshima, 
Men kirdim o‘n to‘rt yoshima, 
Bir kuygur tushdi tushima, 
Xotirim parishon bo‘ldi.
1
Qo‘lyozmada meg‘an.

---

27
Shul bo‘ldi Haqning taqdiri, 
Ayrilmay manglayning sho‘ri, 
Bittasin op ketdi bo‘ri, 
Uni ko‘rmak gumon bo‘ldi.
Qarorim yo‘q, turay desam, 
Madorim yo‘q, yuray desam, 
Uyim yo‘qdir, boray desam, 
Vatanim yo‘q, kiray desam, 
Yorim yo‘qdir, ko‘ray desam, 
Qo‘zim yo‘q, o‘rgilay desam, 
Ajal yetmas, o‘lay desam, 
Cho‘pon, boshim sarson bo‘ldi.
Cho‘pon: «E bechora», – deb o‘tib ketdi. Anda shahzoda 
Xolbekani ham unutib, borayotgan yo‘lini ham qo‘yib, boshqa 
bir yomon yo‘lga tushib, ko‘ngli jo‘sh urib: «Bor dunyongdan 
kechdim», – dedi.
Shahzodani keta bermoqda qo‘ying, endi so‘zni kimdan eshi-
ting? To‘raning qo‘lidagi bolasini yutgan baliq mug‘dor o‘n gaz 
yer ham borgan yo‘q edi. Olim sayyod degan qatag‘anlik katta 
sayyod bir katta to‘rni yozib o‘tirib edi. Shu baliq boruvi bilan 
to‘riga tushdi. Ko‘tarib olsalar, bir katta baliq tushibdi. Ichini 
yordi, «Ota», – deb ichidan bir bola chiqa keldi. Olim sayyod 
hayron qolib: «Ajab qudratlaring bor», – deb bolani uyiga olib 
borib, farzandi yo‘q edi, tarbiya qilib boqa berdi.
Endi bo‘ri olib qochgan boladan so‘zni eshiting.
Bo‘ri to‘raning bolasini olib qochdi, bir, ikki qirdan oshdi. 
O‘nta cho‘pon itiga osh pishirib yotib edi, bo‘rining guzari usti-
dan tushdi. Cho‘ponlarning ko‘zi tushdi, itni qo‘shdi, bo‘ri shosh-
di, bachchani tashlab qochdi. Cho‘ponlar bolani tushirib olib, 
hayron qolib, birovi aytadi: «Qirga chiqqan xotinning bolasi.
Birovi aytadi: – Mo‘ltonining bolasi.
Birovi aytadi: – Qozoqning bolasi.
Birovi aytadi: – Bir uyquchi befarq xotinning bolasi».
Shu yerda o‘n bir cho‘ponning qo‘shi doyim bir edi. Kunda 
kechkisin bari yig‘ilib kelar edi. Erta turib, qo‘ylarni har tarafga 
haydab ketar edi. Kechkisin boyagi to‘raga uchrashgan cho‘pon 

---

28
qo‘yini haydab kelsa, jo‘ralari: «E birodar, bizlar bukun bo‘ridan 
bir bola tushirib olib qoldik», – deb o‘rtaga olib o‘tiribdi. 
Cho‘pon ko‘nglida aytdi: «Haligi sho‘rlining bolasi».
Oradan bir-ikki kun o‘tmay ovoza bo‘lib qoldi: «Olim say-
yod qatag‘an baliqning ichidan bitta tirik bolani topgan emish». 
Buni ham haligi cho‘pon eshitdi. «Haligi sho‘rlining bolasi», – 
deb yurdi. Cho‘ponlar bo‘rini gurk der ekan, o‘z oti o‘zi bilan, 
bolaning otini Gurkiboy qo‘ydilar. Baliqni sayyodlar mohi der 
ekan, unisining otini Mohiboy qo‘ydilar. Bolalarni tarbiyatda 
qo‘yib, endi so‘zni Xolbeka oyimdan eshiting.
* * *