Adabiyot 8 (1-qism) new indd

«KUNTUG‘MISH»
 DOSTONINING BAYONI
No‘g‘ay podsholaridan Avliyoyi Qoraxon degan bor ekan, 
laqablari Qilichxon ekan, shu vaqtning odamlari Avliyo ota 
deydi. Shul azizning bir yolg‘iz o‘g‘li bor edi, undan boshqa 
bolasi yo‘q edi. Otini Kuntug‘mish to‘ra der edi. O‘n to‘rtga 
kirguncha ilm-hunar, kasb-kamolot hosil qilib, o‘n to‘rtdan 
o‘tgandan keyin, sipohilik ishlariga yuz keltirib, qilich chop-
moq, miltiq otmoq, chirishbozlik, ko‘pkaritozlik, nayzadastlik, 
garovbastlik ishlariga ko‘shish qilib, qirqta yigitni yoniga olib, 
goh toqqa, goh ovga shikor qilib yurar edi.
Shahri Zangar degan shahar podshosining otini Buvraxon 
der edi. Buvraxonning ikki vaziri bor edi. Birovini otini Shoir 
vazir der edi, birovini Tohir vazir der edi, ikkovi aka-uka edi. 
Bular irim qilib niyat qilib edi: «Bizlarga farzand bersa, o‘g‘il 
bo‘lsa qo‘lqanot bo‘lsin, qiz bo‘lsa do‘st bo‘lsin».
Kunlardan bir kun Shoir vazirning xotini qiz tug‘di, Tohir 
vazirning xotini o‘g‘il tug‘di. Qizning otini Xolbeka qo‘ydi, 
o‘g‘ilning otini Xolmo‘min qo‘ydi. Lekin Xolmo‘minning enasi 
qora bosib o‘ldi, o‘g‘li etak ostida qoldi. Xolbekaning enasi emizib 
katta qildi. Bular shirxo‘ra bo‘lib, nikoh yurmaydigan bo‘lib qol-
di. Ikki vazirning avvalgi va’dalarini shaharning odamlari eshit-

---

15
gan edi. Mardumi shahar: «Xolbeka Xolmo‘minning baxshan-
dasi», – der edi, sut emishganini bilmas edi. Ammo Xolbe-
ka o‘n to‘rtga kirgandan keyin... ovozasi olamga ketdi, dong‘i 
Dog‘istondan o‘tdi. Xolbekaning tavsif-vasiyatini, husn zeboligi-
ni eshitgan podsho va to‘ralar, polvon-botirlar har mamlakatdan, 
har yurtdan, har diyordan sovchi qo‘ya berdi. Sovchilarga Xol-
beka: «Har kim meni olaman deb kelsa, oldiga nard o‘yinini 
qo‘yaman, o‘ynayman, utsa tegaman, utdirsa so‘yaman», – deb 
elga shuhrat berdi.
Har to‘ra-kattalar, xonzodalar Xolbeka bilan nard o‘ynab ut-
dirib, ko‘p kishilarni Xolbeka nobud qilib o‘ldirib yubordi. Shu 
mamlakatda Xolbekaga oshiq bo‘lmagan odam qolmadi. Kundan 
kun Xolbekaning husni ziyoda bo‘lib, shuhrat-ovozasi ortar edi.
Kunlardan bir kun Xolbeka qirq zinali ko‘shkining usti-
ga chiqib, olamni tomosha qilib o‘tirib edi, shu shahar-
ning podshosi Buv raxon Xolbekaning jamolini ko‘rib, yuz 
shaydoyi dil bilan oshi qi beqaror bo‘lib, ixtiyorini qo‘li-
dan 
oldirib, 
dilida 
sabr-u 
qarori 
qolmay, 
arkiga 
borib 
tushib, bostirib, sovchini qo‘ya berdi. «Tegsa ham ola-
man, tegmasa ham olaman, boshqaning kelganini ko‘ra-
man», – deb odam yubordi. Xolbeka javob aytdi: «Pod-
sho nomardlik qilmasin, o‘ziday podsholarga ta’na-malomat 
bo‘lmasin. Mening shu shartim, eshitmagan, bilmagan odam 
yo‘q. Ayol bo‘lsam ham qavlimdan qaytmayman, shohingdan 
qo‘rqmayman. Bizga oshiq bo‘lgan bo‘lsa, kelsin, nard o‘y nasin; 
utsa tegaman, utdirsa podsho deb siylamayman, so‘ya man, jo-
nidan kechsa bizga kelsin», – deb sovchisini qaytardi. Sovchi 
bu voqealarni podshosiga bayon qildi. Podsho eshitib, hayron-
lol bo‘lib, arkoni davlatiga qarab, ulardan maslahat so‘rab:
– E umarolarim, e vaziri donolarim, bu ishning oxiri qan-
day bo‘ladi? Borib nardini o‘ynasak, utdirsak, bizni shoh deb 
siylamasa, qo‘yaylik desak, ishqibozlik yomon bo‘lsa, bor-
sa qo‘ysak, bir kun... birov kelib utib olib ketsa, bu qanday 
bo‘ladi? – dedi.
Arkoni davlat shu maslahatni aytdi:
– Taqsir podshoyim, buning iloji shulki, baxtini bog‘lang,
hech kim Xolbeka deb otini aytolmasin, balki bu shaharga

---

16
kelolmasin, o‘zi ham to‘rt-besh yil o‘tgandan kay
1
, er talab 
bo‘lib, sizga tegmay kimga tegadi, – deb ma’qul qildi.
Podsho ko‘cha, guzarlarga jarchi qo‘yib: «Har kim Xol-
beka deb aytsa, olti oy zindonda boqdiraman, suyagini toshga 
chaqdiraman, terisini tiriklay so‘yaman, ichiga somon tiqdira-
man, ikki ko‘zini o‘yaman, tepasiga moyni quyaman», – deb 
qichqirta berdi. Hech kimning zahrasi yo‘qki, Xolbeka deb ayt-
sa.
Shu o‘rtada to‘rt-besh yil o‘tib ketdi. Xolbeka ham podsho-
ga bo‘ysunmadi, qirqin qizi bilan, necha turli nozi bilan davrini 
surib o‘tira berdi.
Kunlardan bir kun Xolbeka noz uyquda yotib edi, bir tush 
ko‘rdi: chiltanlar va mardon g‘oyiblar bir tongda suhbat qilib 
o‘tirib edi, bir chiltan kelib Xolbekaning ruhini olib bordi, bit-
tasi kelib, Kuntug‘mishning ruhini olib bordi. Chiltanlar to‘y 
qilib, Xolbekani to‘raga topshirdilar. Ikkovi bir to‘shakda yotib 
bir-biroviga so‘z qotib, Xolbeka so‘radi: «Sen kimsan, joy-man-
ziling qayda, oting kimdir?» To‘ra aytdi: «Otim Kuntug‘mish, 
otamning oti Avliyoyi Qoraxon, otam No‘g‘ayga podsho, No‘-
g‘ay to‘rasi bo‘laman. Sen kimsan, oting kimdir, yurting qayer-
da?» Xolbeka aytdi: «Otim Xolbeka, otamning oti Shoir vazir, 
yurtim shahri Zangarda».
Ikkovi bir-birovi bilan o‘ynashib to‘rasining uzugini
2
Xol-
beka olib qo‘liga soldi; Xolbekaning uzugini to‘ra olib qo‘liga 
soldi. (Shu kecha Kuntug‘mish ham shunday bir tush ko‘rdi.) 
Shu ishda ikkovi ham uyg‘ondi.
3
To‘ra bir oh tortib, bu dardini hech kimga aytolmay, ni-
ginga qarasa, boshqa nigin; qog‘ozga muhr qilib bossa, Xolbe-
kaning oti chiqadi.
Xolbeka ham uyqudan uyg‘onib, to‘raning ishqida ilonday 
to‘lg‘anib, aslo orom-qarori qolmadi. Bu ham uzugini ko‘rsa, 
o‘ziniki emas; qog‘ozga bosib ko‘rsa, Kuntug‘mish to‘raning oti 
chiqadi.
1
Keyin.
2 
Shevada juzuk.
3 
Qo‘lyozmada uyondi.

---

17
Xolbekaning Bahragul degan kanizi bor edi, aksari sirlarini 
Bahragulga aytar edi. Bahragul Xolbekaning bezovtaligini ang-
lab:
– Oybibim, seni ilgarilarday ko‘rmayman, xotiringning mushav-
vashligini menga bildirsang, tanda jonim bor, tadorikini – ilojini
qilsam kerak.
Xolbeka:
– E Bahragul, menga bir dard-e tekkan, iloji ne bo‘lishi 
aslo sira yo‘q, – deb niginni ko‘rsatib, ko‘rgan tushlarini Bah-
ragulga bir-bir bayon qilib, yana aytdi: – Bir suratkashni keltir-
sang.
Bahragul suratkashni olib keldi. Xolbeka oyim o‘zining su-
ratini qog‘ozga soldirib, bir sandiqcha tayyor qilib, ichini mum-
lab, sirtini tillo bilan berkitib, o‘zining sochidan bir tola soch 
olib, to‘raning uzugini o‘zining suratiga o‘rab, necha arzi hol-
larini ham arz qilib, sandiqni qul

ab, kalitini sandiqqa bog‘lab, 
Xolbeka shahardan chiqib, shu sandig‘ini suvga (bir katta daryo 
shaharning ichidan o‘tar edi) solib: «Shu ko‘rgan tushim rah-
moniy bo‘lsa, oshiq-ma’shuqlik avvaldan pok bo‘lsa, Xudoyo 
xudovando, shu sandig‘im senga omonat, to‘radan boshqaga 
tegmasin», – deb daryoga ravona qildi. Falakning sinoati bilan 
necha kun, necha vaqtlar oqib, hech kimning qo‘liga tushmay, 
No‘g‘ayga doxil bo‘ldi. Endi to‘radan so‘z eshiting.
To‘ra qirq yigiti bilan daryoning yoqasida shikor qilib yurib 
edi. To‘raning ko‘ziga bir sandiq ko‘rindi. Yigitlariga aytdi:
– Ot solib olib chiqinglar. 
Yigitlar Kuntug‘mishga arz qildiki:
– Daladan har narsa qo‘limizga tushsa, siz podsholik deb 
olib qo‘yasiz, biz xizmatkorlaringiz quruq qolamiz. Bu molni 
bir shart bilan olib chiqamiz, taqsir, shu sandiqni bo‘lamiz, 
ichini olasizmi, yo tishini?
To‘ra aytdi:
– Sizlar saylab olinglar.
Yigitlar bir-biriga qarab, ittifoq qilib:
– Tishi tilla ekan, bizlar tishini olamiz, – dedi.
To‘ra aytdi:
– Biz ichini olamiz.

---

18
Bir yigit ot solib olib chiqdi. Kaliti ham og‘zida ekan, 
ochib ko‘rdilar. Ichidan bir qog‘oz chiqdi, qog‘ozni yozib 
ko‘rsa, Xolbeka oyimning to‘lgan kamoli, oyday jamoli munav-
var bo‘lib turibdi. Shahzoda ko‘rgan hamono tushida ko‘rgan 
mahbubini tanib, ichki dardini hech kimga aytolmay yurgan 
edi, suratini ko‘rgandan kay, osang, ustiga posang, hazor ustiga 
pansad bo‘lib, bir ishqi yuz bo‘lib, toqat keltirolmay, behush 
bo‘lib yiqildi. Qirq yigit shoshib, dami ichiga tushib, aqlidan 
adashib, barisi chuvlashib, to‘rani o‘rtaga olib, hay-hayni solib:
– Ko‘zingni och! – dedi. To‘rani aslo o‘ziga keltirolmadi. Oxir
ikki otga saraja qilib, manzilga olib keldilar.
Qoraxon bechora yolg‘iz farzandini bu holda ko‘rib, yo-
qasini pora-pora qilib, qushnochni olib kelib qoqtirib, baxshini 
olib kelib boqtirib, mullani olib kelib o‘qitib, eshonni olib ke-
lib halqa qilib qarataberdi. O‘g‘liga aslo naf qilmadi. Qoraxon 
podsho o‘g‘lining oldida betoqat bo‘lib:
– Nega ko‘zingni ochib gapirmaysan? – deb shuncha iltijo 
qildi, o‘g‘li bilmadi, shu qushnochlardan bir ayyori bor edi. 
To‘raning vujudidan kasal topmay, ishqdan gumon qilib, pod-
shoga aytdi:
– Siz dalaga chiqib turing.
Qushnoch qirq yigitini hozir qilib, bir-ikki-uch piyola sharob-
ni to‘raga berdi. Sharobning kay

bilan to‘ra ko‘zini ochib qa-
rasa, qirq yigiti yig‘lab, o‘rtaga olib o‘tiribdi. To‘ra ishq dar-
dini pinhon tutolmay, yigitlariga qarab bir so‘z aytib turibdi.
So‘zi budir:
Bog‘ ichinda olma-anor istaydir, 
Bo‘yi mahbub, mushki dildor istaydir. 
Qadrdonlar, birga yurgan beklarim, 
Do‘stlar-ay, ko‘ngil bir yor istaydir.
Beklarim, qilmanglar bag‘rimni kabob, 
G‘aribning ko‘nglini ovlamoq savob. 
Ertaroq podshodan olinglar javob, 
Do‘stlar-ay, ko‘ngil bir yor istaydir.

---

19
Quloq songlar bu to‘raning tiliga, 
Bulbul oshno bo‘lar bog‘ning guliga.
O‘zlaring chog‘langlar Zangar yo‘liga,
Do‘stlar-ay, ko‘ngil bir yor istaydir.
Alqissa, Qoraxon podsho o‘g‘lining dardini ishqdan bilib, 
ko‘ngli buzilib, yurak-bag‘ri ezilib, qaddi bukilib, ko‘zidan 
yoshi to‘kilib, o‘g‘liga qarab bir so‘z aytib turibdi:
Falak peshtoqidan uchgan yulduzim, 
Ulug‘ daryolardan chiqqan qunduzim, 
Har so‘zingdan tandagi jon aylansin, 
Ne tilovman
1
tilab olgan yolg‘izim.
Ot chopmoqqa qoyim Xizrning dashi, 
Xizr Ilyos doim mardning yo‘ldoshi, 
Och ko‘zing, boshingni ko‘tar, yolg‘izim, 
Bir yor uchun yotarmikan mard kishi?
Eshitib ol bu otangning so‘zini, 
Do‘st-dushmanga tuban qilma yuzini, 
Yig‘dirayin No‘g‘ayning uli-qizini, 
Obberay qizlarning jodu ko‘zini.
Ko‘kragimga solma qayg‘u-alamni, 
Ko‘zlari qambarday qoshi qalamni, 
Bir yor uchun aslo, bolam, g‘am yema, 
Obberay paridan ortiq sanamni.
Alqissa, Qoraxonning bu so‘zini o‘g‘li eshitib, yigitlariga 
buyurdi: «Kechagi qog‘ozdagi suratni otamga ko‘rsatinglar». 
Yigitlari suratni ko‘rsatdi. Qoraxon qarasa, qog‘ozda bir qiz tu-
ribdi qayqayib: qoshini kerib, labini burib, chikka bel bo‘lib, 
shirin qilib kulib, taraqqos boylab, suqsurday bo‘ylab, tovus-
day taranib, bellari buralib turibdi. Qoraxon insof qilib qarasa, 
No‘g‘ay yurtining qizi tugul
2
, yer yuzining barnolari bir tola 
mo‘yiga arzimaydi. Qoraxon bildiki, to‘raning ilojini qilolmas, 
1 
Tilak bilan.
2 
Qo‘lyozmada tuva.

---

20
to Zangar bormasa, Xolbekadan boshqani xohlamas. Podsho 
noiloj, nochor javob bermoqchi bo‘lib, lashkarlarini yig‘ib, har 
dastasidan bittadan, qirq yigit ayirib berdi. Qirq xachirga zar 
ortib, aytdi:
– Ey farzand, burungilardan bir so‘z bor: «Muso

rchilikda 
yo zar yarar, yo zo‘r yarar kuningga», degan ekan. Zarga kelsa, 
xachirdagi pulni ayama, zo‘rga kelsa, qirq yigitga buyursang, 
Xudodan kelgan ajal bo‘lmasa, bandadan kelgan ajaldan bir-
ikki-uchga dovur ayirib olar. Bor, bolam, Alloh yoring bo‘lsin, 
pirlar madadkoring bo‘lsin, sog‘ borgaysan, salomat kelgaysan, 
omin Allohu akbar, – deb oq fotiha berdi.
* * *