Afse a fəLSƏFƏ

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 1 
 
 
 
- 164 -
ə etdiyi 
həqiq
əqiqət xilas edir, həqiqət həyat verir" 
sente
çünki o, dərk edəndir, sonra isə obyektdir, yəni dərk olunandır. İnsanın dərk 
etmək funksiyası  dərk olunmaq funksiyasından  əvvəl gəlir, bu səbəbdən 
onun "subyekt"iv fəlsəfəsi "obyekt"ivliyindən güclüdür. Əld
əti, Berdyayevin "h
nsiyasına uyğun gəlib-gəlməməsindən asılı olmayaraq, subyektin fərdi 
təcrübəsinin hasili olduğu üçün subyektiv fəlsəfə olaraq qalacaq! 
 
Dr. Tofiq Əhmədov:  
Elmi, yəni obyektiv yanaşma ilə subyektiv yanaşma arasındakı ənənə-
vi mübahisə mövzusunun daha elmi şəkildə cavablandırılması bu sahədə 
ciddi araşdırma tələb edir. Sovet elmində bütün yaradıcı olan, intellektin 
cəlb olunduğu sahələri elm adlandırmağa və bununla da onun obyektiv bir 
bilik sahəsi kimi təqdim olunmasına böyük ideoloji həvəs göstərilmişdır. 
Bəlkə həm də ona görə ki, markisist-lelinist fəlsəfəyə, materializmə və sovet 
ideologiyasına obyektiv don geyindirilməsinə ciddi əsaslar axtarılırdı. Doğ-
rudur, Berdyayevi tam olaraq bu hərəkatın ideoloqlarından hesab etmək ol-
masa da, hər halda onun yaradıcılığının və həyat fəaliyyətinin ən mühüm və 
müdrik çağları bu zamana düşür. Görünür, bu hərəkatdan ciddi sıxıntı  çə-
kənlərdən biri də  məhz odur! Qərb elmi düşüncəsində  və  fəlsəfəsində ob-
yektiv elmi yaradıcılıq sahəsi, məlum olduğu kimi, təbiət elmləri hesab olu-
nur. Bütün digər sahələr yaradıcılıq, yaxud sadəcə ART adlandırılır. Doğru-
dur, müasir tendensiyalardan biri riyazi-məntiqi metodları tətbiq etməklə bir 
sıra sosial yaradıcılıq sahələrinin yeni inteqrativ istiqamətlərdə sistemləşdir-
məyə, modelləşdirməyə  və bu yolla da daha çox elmiləşdirməyə  cəhdlər 
olunur. Amma qeyd etdiyim kimi, bu daha çox inteqrativ sahələr olur, elmi 
nəticələrin müxtəlif sahələrdə  tətbiqindən ibarət olmaqla, praqmatik məq-
sədlər və  nəticələr üçün istifadə olunur. Məncə, bu sualın birmənalı cavab 
hissəsi ondan ibarətdir ki, fəlsəfi yaradıcılıq hər zaman subyektivdir. Bəlkə 
də bu, onun üstünlüklərindən və cazibədarlığından biridir. Çünki burada 
inam və iman, fəhm və 6-cı duyğu, intuisiya, meditasiya və elmi-obyektiv 
metodlarla sübuta yetirilə bilməyən digər başqa metodlardan bəhrələnir ki, 
bu da əslində onu daha dərin mənalı və dəyərli edir. Kimsə qəlbinin dərinli-
yində duyduğu harmoniyanı izah etməyə çalışarkən, öz baxışlarını əsaslan-

---

Fəlsəfi Diskurs 
 
 
- 165 -
ları qaranlığa salıb xilasın mümkünlüyünə inandırmağa çalışır. 
Bu sual
əncə, belə demək olar: subyektiv 
olmay
masaydı və i. a. Əbu Turxanın dediyi kimi, “bütün böyük sənətkar-
dırmaq üçün bir sistem qurur, digəri isə ona bəzən dağınıq, bəzən mənasız 
görünən həyatı və dünyanı izah etmək üçün əsaslar axtarır, başqa biri iradə-
ni, hökm etməyi, dünyanı öz istəyinə uyğun formalaşdırmağı önə  çəkdiyi 
halda, başqa biri iradədən imtinanı, ruhunu dinləməyi obyektiv həqiqətin çı-
xış nöqtəsi hesab edir. Bunların heç biri obyektiv dünyagörüşünü əks etdir-
mədiyi kimi, onun elementlərindən də uzaq deyil əslində. Məncə, bütün fəl-
səfi dünyagörüşlər müəyyən bir məqamda dalana dirənir. Bir çoxları bunu 
ört-basdır etməyə çalışır. Kimlərsə bütün bu qaranlıq məqamları daha qaran-
lıq bir anlayışla, terminlə izah edərək izi çaşdırmağa çalışır, kim isə daha 
ağıllı davranıb “doğrusunu Allah bilir,” – deyir. İlahidən alınan vəhyləri ob-
yektiv hesab etsək belə, onu nə dərəcədə obyektiv izah edə, başa düşə və ey-
ni zamanda anlada bilirik? Məlum olan isə budur ki, dünya, həyat, insan, 
kainat elə mürəkkəb sistemdir ki, insan təfəkkürü onu obyektiv şəkildə izah 
etməyə qadir deyil. Bəlkə də əksinə, hər şey elə sadədir ki, buna inanmaq və 
onu izah etmək sadəcə  hələ ki, mümkünsüzdür. Beləliklə, Sührəvərdi 
demişkən, hər işıqda bir qaranlıq, hər qaranlıqda bir işıq gizlənib... Tarixi 
inkişafın müxtəlif məqamlarında müəyyən bir düşüncə  tərzi, fəlsəfi baxış 
önə çıxır və öz həqiqiliyini sübut etməyə çalışır. Status qazanaraq minlərin, 
milyonların düşüncəsinə hakim kəsilir, yaxud əksinə, müasir dövrdə olduğu 
kimi, insan
ı  qısaca cavablandırmış olsaq, m
an fəlsəfə yoxdur, ancaq əsas məsələ onun nə  dərəcədə subyektiv 
olmasıdır. 
 
Dos. Dr. Lətafət Hümmətova:  
Təbii ki, hər bir fəlsəfi sistemin yaradıcısı olur. Bu sistemin banisi, 
onun müəllifi öz fikirlərində subyektiv olmaya bilməz. Onun bir çox keyfiy-
yətləri (məsələn, milləti, dili, dini, hansı sivilizasiyaya mənsub olması və s.) 
onun fəlsəfi sistemində özünü buruzə verəcəkdir. Lakin bütövlükdə istənilən 
fəlsəfi sistem öz dövrünün məhsuludur. Heç bir filosof öz sistemində zama-
nı yetişməmiş ideyaları, fikirləri irəli sürə bilməz. Bu mənada hər bir fəlsəfi 
sistem özündən qabaqkıları özündə ehtiva edir. Məsələn, Marks olmazdı, 
Hegel ol

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 1 
 
 
 
- 166 -
lar əslində həmişə eyni sualları qoyurlar. Lakin öz dövrlərinin dilində". He-
a-
“Heraklit "təbiətə uyğunlaşmaq", sufilər "mənəvi kamillik", 
Marks "cəmiyyəti
 
dəyişmək" prinsiplərini irəli sürmüşdülər.  
Bəs müasir dövrün prinsipi necə olmalıdır?” 
 
duğu bütün mənəvi prinsipləri itirməkdə olduğu və 
dəyiş liklərin daha çox xaotik bir vəziyyətə səbəb olduğu bir dövrün əsas 
prinsi
 gəlmədən “Bir az daha insan olmaq” və “insan ol-
duğun
gel isə bunu başqa cür ifadə edir: "Fəlsəfə düşüncədə ehtiva olunmuş zəm
nədir” . 
 
 
 
Dr. Əbülfəz Süleymanov:  
İnsanın öz şəxsi zövqləri və ehtirasları naminə təbiəti məhv olma asta-
nasına gətirdiyi, sahib ol
ik
pi hər şeyin sonu
u xatırlamaqdır”. 
 
 
Üzeyir Fatiyev:  
Mən sualda üç mühüm aspekt – təbiətə, mənəviyyata və  cəmiyyətə 
uyğunlaşmaq üzərində daha çox dayanmaq istərdim. Məncə, Heraklitin 
prinsipi daha çox təbii dəyişən mühitə uyğunlaşmağı tövsiyə edir. Burada 
təbiət insandan və insanın iradəsindən asılı olmayan qüvvələrin hökm sürdü-
yü bir mühitdir. Bu mühitə insan və ya cəmiyyət uyğunlaşmadığı halda öz 
mövcudluğunu təhlükə altına qoyur. İnsan iradəsindən asılı olmayan qüvvə-
lərə qarşı çıxmaq son nəticədə məhvə apara bilər. Sufilərin “mənəvi kamil-
lik” anlayışı daha çox insanın fərdi müstəvidə və fərdi çərçivədə təkamülü-
nü  əsas götürür. Əslində, fərdi kamilləşmək hələ  fərdin  ətraf mühitdə (cə-
miyyətdə) uğurlu yaşayacağına və inkişafına təminat vermir. Əgər fərdi əha-
tə edən mühitlə sufilərin vurğuladığı “mənəvi kamil” fərd arasında istər əqli, 
fiziki və ya mənəvi fərqlər nə qədər böyükdürsə, onda həmin fərdin cəmiy-
yətdə mövcudluğu və  uğurlu inkişafı da çətinləşir. Fərd özü-özlüyündə  nə 
qədər kamil olsa belə, həmin fərdi  əhatə edən  ətraf mühitlə  və  cəmiyyətlə 
mübarizədə və müqayisədə təkdir. Əlbəttə, əgər fərdi əhatə edən mühitdə / 

---