Afse a fəLSƏFƏ

Fəlsəfi Diskurs 
 
 
- 167 -
Yalnı
ər fərdlərlə maraqları daha çox üst-üstə düşən və uyğunlaşan 
fərdlə
caqdır. Son nəticədə isə  cəmiyyətin və  fərdin 
inkişa
ək imkanı yaradır. Bəşəriyyətin taleyi də 
məhz hansı ideyanın hakim olmasından və dünyanı hansı istiqamətə yönəlt-
cəmiyyətdə kamil insanlar nə qədər çox olarsa, onda hər bir kamil fərdin ay-
rılıqda inkişafı  və mövcudluğu da uğurlu olacaqdır. Bu mənada, Marks 
məhz yaşamaq – mövcud olmaq üçün fərdlərə onları əhatə edən cəmiyyəti 
dəyişməyi prinsip kimi göstərir. Məncə, bu halda dəyişiklik etmək istəyən 
fərdin və ya fərdlər toplusunun cəmiyyətdə xüsusi çəkisi və cəmiyyətə hansı 
münasibət bəsləməsi və cəmiyyətdə birgə yaşayış prinsiplərini necə başa düş-
məsindən də çox şey asılıdır.  Əks halda cəmiyyət daimi olaraq onu öz mə-
nafelərinə uyğun dəyişməyə cəhd edən fərd və ya fərdlər toplusunun müba-
rizəsinin cəngində qalacaqdır. Müasir dünya mürəkkəb maraqların kəsişdiyi 
bir mühitdir. Burda təkcə fərd özünü yox, onunla birbaşa və ya dolayı yolla 
maraqları kəsişən fərdlərin mövcudluğunu və maraqlarını da nəzərə almalıdır. 
z dig
rin inkişafı  uğurlu ola
fının mahiyyəti isə kəsişən maraqların mahiyyətindən asılı olacaqdır. 
 
 
Dr. Tofiq Əhmədov:  
Məncə, müasir dövrün prinsipi göstərilən bu üç istiqamətin inteqrativ 
bir modeli kimi meydana çıxacaq. Təbiət qanunlarını cəmiyyətin harmonik 
inkişaf modeli ilə dəstəkləyən və bu kontekstdə insanın mənəvi kamilləşmə-
sinə söykənən dünyagörüşü bəşəriyyətin yeni inkişaf və xilas prinsipinə çev-
rilə bilər. Təbiət qədər cəmiyyət, onlardan da artıq mənəvi kamilləşmə insan 
varlığı üçün önəmlidir. Amma tarix boyu bu prinsiplərin hər biri bir aspekti 
vurğulamaqla  əslində digərlərini kölgədə qoymuş olurdu. Beləliklə, bir is-
tiqamətdə qazanılan uğurlar bəşəriyyəti natamam inkişafa gətirib çıxarmış-
dır. Mənəvi kamilliyə çalışan insanlar təbiətdən insanların mənafeyi naminə 
istifadə etmək və ictimai inkişaf modeli üzərində düşünmək kimi mühüm 
məqamlara biganəlik göstərdikləri kimi, cəmiyyəti dəyişməyi qarşıya məq-
səd qoyanlar da insanların mənəvi kamilləşməsinə diqqət yetirməmişlər. 
Müasir dünya daha çox texnoloji inkişaf və qloballaşma prosesi ilə xarakte-
rizə olunur. Bu da bəşər tarixi boyu heç zaman olmamış  dərəcədə bütün 
dünyaya hakim olmaq, təsir etm

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 1 
 
 
 
- 168 -
məsin
ədər ideyalar içərisində ortada görünən isə hələ 
ki, id
, tək tanrıdırsa inancın, 
onu tanımayanlar yandırılmalı deyil, ağıldırsa bütün gücün, hər kəs sən dü-
şündüyün kimi dəyişməli deyil. Kimsə pis və ya yaxşı deyil, insanlar fərqli-
dirlər
lə Birlikdə Fərqli Yaşa”.” 
dən asılı olacaq. Bu q
eyasızlıq, prinsipsizlikdir. 
 
Xəyyam Namazov:  
"Təbiətə uyğunlaş" – deyir antik dövrün insanları. Yəni ona tabe ol, 
itaət elə deyir. Bəlkə də qarşısında aciz olduğu ilk şeydir təbiət onun üçün, 
elə buna görə onu ilahiləşdirib Heliosa, Thypona, Poseidona və başqa onlar-
la tanrılara itaət edir təbiətin timsalında. Amma insan daima azadlığa və 
xoşbəxtliyə can atan bir varlıqdır. Həyatını təbiət tanrılarına itaət edərək ya-
şaya bilməz o. Mübarizə aparacaq o. Amma bu qədər tanrılarla mübarizə 
üçün insana kömək lazımdır. Deyəsən, bu kömək də  TƏK TANRIDAN 
gəlir ona və bütün tanrıları məhv edir. Tək Tanrıya təslim olaraq azadlığını 
tapır, təbiət üzərində qalibiyyətini elan edir. Amma yenə də insan azad de-
yil. Artıq onun tabe olacağı yeni bir qüvvə var. O, yeni "ağa"nın xoşuna gəl-
mək üçün onun qaydalarına uymalıdır, "mənəvi kamilliyə" çatmalıdır. Am-
ma belə də olmaz. Bəs azadlıq? Artıq insanın növbəti rəqibi TƏK TANRI-
DIR. Və  bəli, budur insan oğlu Tanrıya qarşı yeni bir alternativ tapır – 
AĞIL, RASİYO və elan edir ki "tanrı öldü" (F.Nietzsche). Artıq insan özü 
özünün ağasıdır. Artıq hər şeyi özünü və “Cəmiyyəti dəyişən” də özü ola-
caq. Artıq hər şeyi ağlı ilə idarə edən insan inanmadan yaşaya bilmir görü-
nür. Elə bunun nəticəsidir ki, yeni ideologiyaların  əsasını qoyur insan. Və 
özünü yenidən məhvə aparır.  İki dünya müharibəsinə  səbəb olur bununla. 
“Öz ağlı” ilə özünə zülm verir insan. Bəli, ağıl da tək çarə deyil insan üçün 
artıq. Bəs o necə yaşasın? Təbiətəmi itaət etsin? Yoxsa Tək Tanrıyamı? Mə-
nəvi Kamillik üçünmü çalışsın, yoxsa cəmiyyəti və insanlığı öz ağlı ilə də-
yişdirməyəmi? Axı insan nə etsin? Bütün hallarda zülm verir özü özünə. Sə-
bəb nədir bəs? Səbəb totallıqdır. Nəyə inanırsan inan, amma özün üçün. Tə-
biətdirsə inandığın, ona inanmayanlar düşmən deyil
. “Bütün Fərqliliklər
 
 

---

Fəlsəfi Diskurs 
 
 
- 169 -
eçmişdə – həmişə zaman 
irəli addımlayıb. Yalnız zamanın nəbzini tuta bilənlər zamanla irəliləyə bi-
liblər. Müasir dövrün də yeganə tələbi budur – təbiətə kor-koranə deyil, mə-
“
Tar
Züriyə Babayeva:  
Tarixi təcrübənin özü də sübut edir ki, cəmiyyəti dəyişmək uğrunda 
səylər çox vaxt lazımi nəticəni verməmişdir. Marks kommunizm uğrunda 
apardığı mübarizədə bir şeyi unutmuşdur ki, heç bir qüvvə tarixi geriyə qay-
tara bilməz. İnsanlar böyük qüdrətə sahib ola bilərlər, amma zaman onu ge-
riyə qaytarmaq qüdrətini heç kimə bəxş etməmişdir. Görünür, Marks bəra-
bərliyin ancaq bərabərlər arasında  ədalət olduğunu nəzərdən qaçırmışdır. 
Müəyyən mənada dəyişikliklər etmək mümkün olsa da, təbiəti axarından ya-
yındırmaq mümkün deyil. Bir inşaatçı binanın görünüşündə istədiyi dəyişik-
liyi edib onun özülünə toxunmamağı anlayır da, insanların həyatına zamin 
duran mübarizlərmi bunu anlamır? Olduqca paradoksal görünür. Təbiətin 
axarını tutub bu axarla mənəvi kamilliyə necə yüksəlmək mümkün olduğu-
nu anlamaq yetər. İstər müasir dövrdə, istərsə də k
nəvi kamilliyə yüksələrək uyğunlaşmaq lazımdır. 
 
 
ix elmdirmi? Bəs ədəbiyyat? Bəs riyaziyyat? Bəs fəlsəfə?
 
 
Dos. Dr. Mətanət Abdullayeva: 
Bütün elmlər dünyanın müxtəlif aspektlərdən öyrənilmiş və öyrənilən 
(xüsusi metodologiyalar vasitəsilə) biliklər sistemidir. Belə biliklər humani-
tar və təbiət elmləri olmaq üzrə ümumi təsnifata daxil edilir. Dünyanın öyrə-
nilməsi işində müxtəlif aspeklərin müxtəlif elm sahələri qismində  təqdim 
edilməsini bütövün parçalara bölərək tədqiq edilməsi və şərti adlarla adlan-
dırılması kimi xarakterizə etmək olar. Məsələn, mahiyyətcə çox geniş  və 
çoxaspektli olan tarix fiziki zaman koordinatlarında, rasional hüdudlarda və 
dövrün siyasi-ictimai ab-havasının təsiri və  bəzən təzyiqi ilə  təqdimatdakı 
elmi biliklər qəlibinə düşür. Əslində, bu, tarixşünaslıqdır, tarixin özü deyil. 
Ədəbiyyat da o cürdür. Mir Cəlal deyib ki, ədəbiyyat sənətdir, ədəbiyyatşü-
naslıq elm. Dəqiq ifadə olan bu fikirdə dünyanın dürüst, etik formada, yəni 
ədəbi əks etdirilməsinin böyük məharət tələb olunan sənət növü vasitəsilə - 

---