Afse a fəLSƏFƏ

Fəlsəfi etüdlər 
 
 
- 191 -
dur. Yəni biz obyektiv reallığı dərk edə bilmərik. Bu tipli idrak təlimləri aq-
nostisizm adı altında birləşir. Yumun bir o qədər də yumşaq olmayan aqnos-
tisizmi buna misal ola bilər. 
2.  Hissi obrazla obyektin müəyyən uyğunluğunu qəbul edən, amma 
bunu eyniyyət hesab etməyən, nisbi sayan təlimlər – buna şərti olaraq relya-
tivizm demək olar.  
3. Hissi obrazı simvol hesab edənlər – semiotik təlimlər.  
4. Hissi obrazı duyğuların kombinasiyası hesab edənlər – maxizm. 
Yəni bütün obrazlar duyğu elementlərinin müxtəlif kombinasiyalarıdır. (Bu 
təlim əslində C.Lokkun ideyalar təlimindən bəhrələnir. Belə ki, Lokkda ide-
ya Platondan fərqli olaraq xassələri ifadə edir.) İdrakın məqsədi bu kombi-
nasiyaları ən optimal yolla qurmaqdır. Bu isə fikrə qənaət prinsipidir.  
5.  İdrak prosesini obyektin özü ilə obyektiv idrakın kombinasiyası ki-
mi götürənlər. Yəni idrakın nəticəyə  təsiri olur, amma bu təsir dərk edən 
şəxsdən asılı olmur, ümumiyyətlə insan idrakına məxsus xüsusiyyəti ifadə 
edir.  
6.  İdrak prosesinə obyektlərin, cisimlərin varlığını, mahiyyətini  əks 
etdirmək kimi yox, onların təsvirini vermək kimi baxan təlimlər, o cümlə-
dən neopozitivizm. Yəni, əslində, söhbət cismin necə olmasından yox, bizə 
necə görünməsindən, bizim üçün necə aşkarlanmasından gedir. Başqa sözlə 
desək, obyekt subyektə güzəştə gedir.  
Qnoseologiyada subyektivlik iki müxtəlif səviyyədə ortaya çıxır. Ar-
dıcıl subyektiv idealizm (məsələn, Berkli) obyektin varlığını ümumiyyətlə 
inkar etdiyindən hissi obrazı Allahın iradəsi kimi qəbul edir. Burada hər 
hansı bir obyektivlikdən, o cümlədən, elmi obyektivlikdən danışmaq yersiz-
dir.  İnsan nəyisə  məhz olduğu kimi dərk edə bilməz, çünki “olduğu kimi, 
deyilən şey yoxdur. Belə mütləq subyektivizm, təbii ki, elm adamları tərə-
findən qəbul oluna bilməz, amma fəlsəfədə əsas cərəyanlardan biri kimi ya-
şamaqdadır. Nisbi subyektiv təlimlər idrakda subyektin (insanın) rolunu nə-
zərə alan və ona subyekt-obyekt münasibətlərindən bəhs edir. Amma burada 
məqsəd son nəticədə subyektin təsirini istisna etmək və “obyektiv həqiqətə” 
çatmaqdır.  
Bir sözlə, elm və onu əsas idrak forması kimi götürən təlimlər, poziti-

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 1 
 
 
 
- 192 -
vizmin müxtəlif dövrlərdəki formaları təbiəti, obyektiv gerçəkliyi olduğu ki-
mi olmasa da, heç olmasa göründüyü kimi, təzahür etdiyi kimi öyrənməyin 
metodlarını, mümkünlük şərtlərini araşdırırlar. Burada subyektivlik tam is-
tisna olunmasa da, onu minimuma endirmək cəhdləri göstərilir.  
 Husserl fenomenologiyası hətta fəlsəfəni də subyektiv “xilas etmək”, 
onu ciddi, dəqiq elm olaraq işləyib-hazırlamaq təşəbbüsü göstərir. Husserl 
deyir: “Ruhun da sirləri təbiət elmlərinin metodları ilə açılmalıdır”.  
Lakin nəinki fəlsəfə, hətta elm də, alimlər nə qədər çalışırlarsa-çalış-
sınlar subyektivlikdən tam azad ola bilmir. Əvvəla, ona görə ki, elmin ob-
yekti özünü idraka “olduğu kimi” təqdim etmək istəmir. Heyzenberqin qey-
ri-müəyyənlik prinsipi göstərir ki, bizim çalışmağımızdan asılı olmayaraq, 
obyekt özü prinsipcə tam təsvir oluna bilməz. Koordinat və impuls, zaman 
və enerjinin eyni vaxtda dəqiq təyin olunması sadəcə mümkün deyil. Demə-
li, həqiqətə gedən yol cisimdən, obyektdən keçmir; yeganə ümid rasional bi-
liyə, insan əqlinə qalır. Lakin əqlin obyektivliyi də isbat oluna bilmir. Bax-
mayaraq ki, formal məntiq prinsipləri bütün düşüncələr üçün eynidir, amma 
düşüncə  tərzlərinin tam eyniyyətini qəbul etmək olmaz. Ən azından, insan 
ancaq müəyyən halda-məqamda olarkən əql qapıları onun üzünə açıla bilir. 
Bir sözlə, elm özü də subyektiv olmaya bilmir. O ki qaldı  fəlsəfəyə, onun 
predmeti elə lap əvvəldən insanı da ehtiva edir. Yəni dərk edən özü idrakın 
obyektinə daxil olur. Fəlsəfə insansızlaşmış dünyanı deyil, “Mən”lə dünya-
nın münasibətini öyrənir. 
Sual olunur ki, insanın bədəni, nəfsi və əqli Mən-lə nə dərəcədə əlaqə-
dardır? Orta əsrlər islam fəlsəfəsində, xüsusən İbn Sina və Ş.Sührəvərdinin 
əsərlərində Mən əsasən nəfslə eyniləşdirilir. Dekart insanın mövcudluğunu 
onun düşüncəsi, əqli ilə bağlayır. Materialist təlimlər və adi şüur isə insanın 
varlığını daha çox dərəcədə bədənlə eyniləşdirir. Lakin diqqətlə yanaşıldıq-
da, bütün insan bədənləri təxminən eyni bir funksiyanı icra edir və onların 
fərqi insan həyatlarının rəngarəngliyini ifadə etmək üçün əsla yetərli deyil. 
Digər tərəfdən, ölümdən sonra bədənin öz funksiyalarını itirməsi, onun heç 
də müstəqil və ya aparıcı olmadığına dəlalət edir. Ölüm isə nəfəsin dayan-
ması və nəfsin bədəndən ayrılması kimi başa düşülür. Deməli, bədənə həyat 
verən, onu bir canlı varlıq kimi yaşadan əslində nəfs imiş. Əqlin fəaliyyətinə 

---

Fəlsəfi etüdlər 
 
 
- 193 -
gəlincə, o, universal səciyyə daşıyır və bütün insanlar üçün təxminən eyni-
dir. Düşüncə qabiliyyətləri, potensial imkanlar fərqli ola bilər. Lakin yol ey-
ni yoldur. Görünür, buna görə də, əqlin fərdi Mən-i səciyyələndirmək şansı 
azdır.  
Lakin nəfslər necə, fərdidirlərmi və  nə  dərəcədə? Platon belə hesab 
edirdi ki, nəfs (ruh) bir insan öldükdən sonra başqa insanlarda və hətta hey-
vanlarda yaşamaqda davam edir. Bununla da nəfsin fərdiliyi, unikallığı in-
kar edilirdi. Buna baxmayaraq, hər bir fərdin öz şəxsi həyatında nəfsini tək-
milləşdirməsi və deməli, sonrakı nəsillərə irs olaraq daha sağlam ruh qoyub 
getməsi imkanı açılırdı. Deməli, tərbiyə bir tərəfdən insanlar arasındakı mü-
nasibətin sayəsində mümkün olursa, digər tərəfdən, insanın öz Mən-ini tək-
milləşdirməsi sayəsində həyata keçir.  
Özünü tanımaq, həyatını öz meyarlarına uyğun şəkildə qurmaq heç də 
bütün insanlara qismət olmur. Neçə-neçə insan bu dünyada həyat sürüb, 
başqaları ilə ünsiyyətdə olub, başqalarını tanıyıb, onlarla iş birliyi qurub, 
amma bir dəfə də olsun özü ilə görüşmək, özünü tanımaq və öz seçimi ilə nə 
isə bir iş görmək  şansı olmayıb. Amma kimə ki, özü ilə görüşmək nəsib 
olur, onun keçirdiyi ilk hiss heyrət və vahimə ilə müşayiət olunur. Başqası-
nın istəklərinə və düşüncələrinə soyuqqanlı yanaşmaq, onları tənqidi surətdə 
nəzərdən keçirmək emosiyasız da mümkündür. Yaxın adamlarının mövqeyi-
nə, həyat tərzinə biganə qalmaq çətindir. Özünə qarşı biganəlik qeyri-müm-
kündür. (Düzdür, insan özünü heç tanımadan rahatca «yaşayır». Amma əs-
lində kimin həyatını yaşayır? Başqalarının həyatına əlavəyə çevrilmir ki?).  
Hegel «Tarix fəlsəfəsi» əsərində diqqəti insanın özünün əslində nə ol-
ması haqqında fikirlərin tarixən dəyişilməsinə yönəldir. Misirlilərin bu haq-
da düşüncələrini ifadə etmək üçün Neyt ilahəsinin məbədində həkk olunmuş 
məşhur yazını misal gətirir: «Mən o-yam ki, olmuşam, varam və olacağam: 
heç kim mənim pərdəmi götürməmişdir».  İnsanın özünə münasibəti, özü 
haqqında bilgisi problemi daha yüksək inkişaf pilləsi olan yunan təfəkkü-
ründə daha aydın qoyulur və «özünü dərk et» şəklində konkretləşir. Hegel 
bu fikri izah edərək yazır ki, burada söhbət heç də hər bir insanın öz müsbət 
və mənfi, üstün və zəif cəhətlərini anlamasından getmir. Əsas məsələ ümu-
miyyətlə insanın özünü dərk etməsidir. Bu mənada özünüdərk öz-ün, fərdi 

---