Afse a fəLSƏFƏ

Fəlsəfi Diskurs 
 
 
- 179 -
smik qanunların əley-
hinə ç
ən də biləndə ki, hər şey qanunauyğun şəkildə də-
yişir, 
ib çıxarar, bu məntiqlə düşünəndə böyük fəlsəfədə qadı-
nın da yeri olm
ə  fəlsəfənin təməl balansı 
bərqə
oldaşı əldə etsəniz, FİLOSOF... Bu isə hər kişi 
altında olmasıdır". Hegel isə daha konkret fikir söyləyir: "Qadınlar elmli ola 
bilər, lakin onlar ümumilik tələb edən ali elmlər, fəlsəfə və bəzi sənət növlə-
ri üçün yaranmamışlar". XXI əsr Yer planetinin qadınların tabe mövqedən 
çıxması ilə xarakterizə olunan kosmik Dolça bürcünə daxilolma dövrüdür. 
Bürclərin  əvəzlənməsi qəfil yox, yüz illərlə davam edən tədrici prosesdir. 
Dünyada baş verən hadisələr böyük fəlsəfədə  nə vaxtsa qadınların yerinin 
olacağı proqnozuna optimist baxmaq imkanı verir. Ko
ıxmaq olmaz, xüsus
əvəz olunur – hər şey dövri harmonik rəqsdədir. 
 
Anar Məhərrəmli: 
Mən belə düşünürəm ki, fəlsəfə ilə məşğul olmaq özü böyük zəhmət 
və istedad istəyir. Əgər istedadın varsa və bu istedadını tətbiq edə biləcəyin 
bir mühit varsa, mütləq uğur da olacaqdır. Bu istisna olaraq bəzi sənət sahə-
lərində fərqli ola bilər, amma söhbət fəlsəfədən də deyil böyük, fəlsəfədən 
gedirsə, bu gün cəsarət edib böyük fəlsəfədən danışmaq özü çətindir. Və ge-
dilə biləcək şərəfli yolların şahənşahını fəth etmək, orada özünə yer qazan-
maq və onun tarixinə ad yazdırmaq qazanılacaq ən böyük uğurdur. Qaldı ki, 
sualın cavabına, keçmişə (tarixə) nəzər salanda görərik ki, böyük fəlsəfə ilə 
məşğul olub ora adını yazdıranların əksəriyyəti kişi cinsinin nümayəndələri-
dir. Amma bu o demək deyil ki, zərif cinsin nümayəndələri böyük fəlsəfə ilə 
məşğul ola bilməz, yaxud da onların böyük fəlsəfədə yeri yoxdur. Sadəcə, 
bu yaxın 10 minillikdə kişilərin hakimiyyət gücünün daha yüksək olmasın-
dan və mühitin əlverişli olmamasından qaynaqlandığı düşüncəsindəyəm. Və 
bir şeyi də nəzərə alsaq ki, qadın və kişi birlikdə bir bütövlüyü, bir bütünü 
ifadə edir və bunlardan hər hansı birinin olmaması, bütünlüyün tamamən 
yox olmasına gətir
alıdır ki, orada da bir bütövlük v
rar olunsun. 
 
Səidə Ocaqverdiyeva: 
Sokrat: İstənilən halda evlənin. Yaxşı həyat yoldaşı əldə etsəniz, xoş-
bəxt olacaqsınız. Pis həyat y

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 1 
 
 
 
- 180 -
üçün 
in məhsuludur.  
.S. Məncə, orta statistik qadın özü filosof ola bilməyəcək qədər 
prakt
ından 
qat-qat çox olub. Lakin əsrlər boyu daim təzyiqlərə, törələrə, sıxma-boğma-
lara r mən qadınlar arasında dahi yazıçılar, filosoflar olub və olacaq. 
Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi soruşur: 
“Şey
şərəfli olanı yarada bilərmi?” 
yaxşı  nəticədir. Bu məntiqlə istənilən böyük filosof "pis" qadının 
münasibətin
P
ikdir. 
 
Roza Allahverdiyeva: 
Qurani-kərimdə qadın və kişi xilqət-yaranış nöqteyi-nəzərincə bir hə-
qiqətdəndirlər.  İnsanın kamilləşməsi də ruha aiddir. İnsani fəzilətlərə çat-
maqda qadın da kişi kimi ucala bilər. Demək, yol seçməkdə və mənəvi dərə-
cələrə çatmaqda qadınla kişi arasında fərq yoxdur. Qadınların böyük fəlsəfə-
də yerinə gəldikdə isə, hələ bizim eradan əvvəl də filosof qadınlar olmuşlar: 
Hipatiya, Asklepigeniya, Aspasiya, Areta və s. Bu qadın filosoflar Sokrat, 
Platon, Prokl, Aristip kimi dahi filosoflar tərəfindən tanınmışlar. Dr. Mu-
həmməd Əkrəm Nədvinin dediyinə istinadən "Filosofların və məntiq alimlə-
rinin qadına baxışının mənfi olması həqiqəti sonralar qadın alimlərin sayının 
azalmasına gətirib çıxartdı". Platonun qadın haqqında dediyinə nəzər salaq: 
"Yaxşı ki, azad yarandım, qul yox. Yaxşı ki, kişi yarandım, qadın yox". 
Düzdür, dünya tarixində kişi filosofların sayı qadın filosofların say
əğ
 
 
 özündən 
 
Bəhlul:  
Əlbəttə, hər  şey "daha şərəfli" olmağın meyarından asılıdır. Nə de-
məkdir "daha şərəfli"? Sual belə qoyulsaydı ki, "öncə özündə ən azı rüşeym 
şəklində olmayanı yaratmaq mümkündürmü", – daha konkret olardı. Bu za-
man şeyin aşkar və qeyri-aşkar, işıqlı və qaranlıq tərəfləri nəzərə alınmalı-
dır. Bir çiçəkdən, bitkidən dərman düzəltmək mümkündür. Amma ilk baxış-
da bu şeydə  nəyin isə  dərmanı gizləndiyi bəlli olmaz. Deməli, müəyyən 
kimyəvi tərkib zahirdə özünü ancaq bir çiçək kimi göstərən varlıqda rüşeym 

---

Fəlsəfi Diskurs 
 
 
- 181 -
Ona görə ki, təsvir etdiklərini sadəcə kopiyalamırlar, onları ye-
ni rakursda, yeni baxış bucağında, yeni işıqlanma dərəcəsində  nəzərdən 
keçiri
şəklində var imiş. Amma elə bu misalın timsalındaca məsələnin başqa tərəfi 
ortaya çıxır. Çiçək özü subyekt kimi çıxış edə bilərmi? O, öz içindəki məl-
həmi anlayıb kimə isə təqdim edə bilərmi? Əlbəttə yox. Bu halda kənar bir 
subyektin müdaxiləsi lazım gəlir. Yəni yaratmaq sifəti Allahdan başqa an-
caq insanlara məxsusdur. Sührəvərdi şey sözünü işlətsə də, əslində “yarada 
bilərmi” sualından görünür ki, söhbət insandan gedir. Cansız aləmə, bitki və 
heyvanlara şamil edildikdə, sualın ancaq başqa tərəfi önəm kəsb edir. Yəni 
“şey özü yarada bilərmi” mənasında yox, “şeydə olmayanı  həmin  şeydən 
yaratmaq olarmı?” mənasında sualı belə cavablandırmaq olar. Birincisi, şey-
də aşkar şəkildə olmayanları üzə çıxartmaq olar. Ikincisi, şeydə həm aşkar, 
həm qeyri-aşkar şəkildə olanlar yaradıcı subyektin zəka işığında (işığın təsi-
rinə məruz qalmaqla) tamamilə yeni bir simada, obrazda və hətta yeni sta-
tusda ortaya çıxa bilər. Böyük sənətkarların yaradıcılığı buna ən gözəl mi-
saldır. Onlar təsvir etdiyi səhnədən daha mükəmməl bir surət (bədii obraz) 
hasil edirlər. 
rlər… 
 
Kənan Şirinov: 
Bu sual əslində mənə, mən tələbə olarkən dilimizdə çox məşhur olan 
sofist bir sualı xatırlatdı: "Allah hər şeyə qadir bir varlıqdırsa, elə bir daş ya-
rada bilərmi ki, özü qaldıra bilməsin?" Mən fikrimi əslində belə izah edər-
dim: şərəf anlayışı şəxsiyyətlərin cəmiyyətdə cəm olaraq elədikləri nisbi bir 
anlayışdır. Bir şey başqa şeyi yaradarkən ona heç vaxt ictimai keyfiyyət ve-
rə bilməz. O, ictimai keyfiyyətini yaxşı və ya pis olmasını, şərəfli və ya şə-
rəfsiz olmasını, cəmiyyətdə davranışları ilə qazanar, yəni sırf sosiopsixoloji 
baxımdan bu mümkün ola bilməz. Bir xüsusi məsələni qeyd edim ki, yazıl-
mış fikirlərin arasında bəzi dəyərli yoldaşlar cəmiyyətdə normal olmayan bir 
ailədən çox dahi və  şərəfli adamların çıxmasını qeyd ediblər. Amma bu 
şəxslər cəmiyyətin, ictimai sosial mühitin və  həmin  şəxsin psixoloji duru-
mununun nəticələridir. O, konkret şəxs və ya şey tərəfindən yaradılmayıb. 
Məsələnin digər bir yönü: əgər biz sualı aydın və ardıcıl bir məntiqlə analiz 
etmiş olsaq, orda belə bir məsələ ilə qarsılaşarıq: şeyin keyfiyyət və ya kə-

---