Ağa Musa Nağıyevin xeyriyyəçilik və ictimai fəaliyyəti
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
13 sına sərf olunan məbləğin yalnız 0,5 faizini təşkil edirdi. Lakin XIX əsrin 70-ci illərinin sonlarından etibarən neftçı- xarmada Azərbaycan milli kapitalı artmağa başlamışdı. 1878-ci ildə milli kapitalı təmsil edən firmaların gündəlik neft hasilatı bu iri neft sənayesi rayonundan ümumi ha- silatın 4,2 faizini, Azərbaycan-erməni birgə kapitalını təm- sil edən firmaların gündəlik neft hasilatı 8 faizini, birgə rus-Azərbaycan firmalarının ümumi hasilatı isə 1,6 faizini təşkil edirdi (23, v.27). XIX əsrin axırlarında milli burjuaziya nümayəndə- lərinə məxsus firmaların mövqeyi zəifləyir və onlar bütün firmaların cəmi 5 faizini təşkil edirdi. Azərbaycan-erməni qarışıq kapitalı olan firmalar ləğv olunmuş, rus-Azərbay- can firmaları isə ümumi neftin cəmini - 0,2 faizini çıxa- rırdı. 1883-cü ildə 135 neft sənayesi müəssisəsi sahibkar- ları içərisində milli kapital nümayəndələrinin sayı 17 nəfər idi (23, v.44): H.Z.Tağıyev, H.Səlimxanov, A.M.Qafarov, A.Qarayev, M.Q.Səlimxanov, Q.B.Həşimov, N.Nuriyev və b. (18,v.14). XIX əsrin axırlarında isə 167 neft sənaye müəssisə- lərindən 49-u azərbaycanlılara mənsub idi. Bu müəssisə- lərin əksəriyyəti xırda idi. Məsələn, ildə 100 min pud neft hasil edən müəssisələrin 33,3 faizi, 100-500 min pud neft hasil edənlərin 48,7 faizi, 500 min pud – 1 milyon pud neft çıxaranların isə yalnız 12,5 faizi azərbaycanlı: H.Z.Tağı- yev, H.Səlimxanov, A.M.Qafarov, A.Qarayev, M.Q.Sə- limxanov, Q.B.Həşimov, N.Nuriyev və b. (18, v.14) kapi- talistlərin payına düşürdü. Bunun səbəbi neft sənayesinin inkişafına daha böyük kapital qoyuluşunun tələb olunması 14 idi. Çox kiçik istisnalarla yerli milli kapitalistlərdə isə belə imkanlar yox idi. XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq milli burjuaziya nümayəndələrinin mövqeyi bir qədər qüvvətlənməyə baş- layır. Onların içərisində H.Z.Tağıyev, A.M.Nağıyev, Ş.Əsə- dullayev, İ.Hacınski, L.Manafov, M.Muxtarov və başqa- ları fərqlənirdilər. H.Z.Tağıyev 1873-cü ildən neft hasilatı işinə başla- mışdı. XIX əsrin 80-cı illərindən onun artıq həm ağ nefti və sürtkü yağları zavodu da vardı. 1896-cı ildə o, 32,3 mil- yon pud neft çıxarmış və 2 milyon pud neft emal etmişdi (81). Bəzi məlumatlara görə, XX əsrin başlanğıcında onun varidatı 16 milyon rubl təşkil edirdi (19, v.79). H.Z.Tağı- yev 1897-ci ildə neft mədənlərini və ağ neft-yağ zavo- dunu, Xəzərdə neft gəmilərini 5 milyon qızıl rubla ingilis bankının direktorlarından biri olan E.Qubbarda satmışdı. Lakin o, ingilis maliyyəçilərinin yeni yaratdıqları firmada “Oleum” da iki səhmdar payçı kimi iştirak edirdi (86, s.36-37). Onun özünün və həyat yoldaşının əlində saxla- nılmış səhmlər onlara bu fırmanın direktorlar şurasının üzvləri olmağa imkan vermişdir. 1915-ci ildə H.Z.Tağı- yev, zadəganlardan Əlibəy Aşurbəyov, tacir Ağahüseyn Tağıyev və Əsədulla Əhmədov neftçıxarma və neftsatışı üzrə «H.Z.Tağıyev – neft sənaye cəmiyyəti» adlı şirkət yaratmışdılar (42). Digər iri azərbaycanlı kapitalist Ağa Musa Nağıyev idi. O, XIX əsrin 70-ci illərindən sonra neftçıxarma və neft emalına başlamışdı. 1900-cü ildə A.M.Nağıyevin şirkəti 7,5 milyon pud neft çıxarmışdı. 15 1908-ci ildə A.M.Nağıyevin Ramanadakı neft mədən- lərində 308 fəhlə, Sabunçuda olan neft mədənlərində isə 634 nəfər işləyirdi (17, v.30). Onun vəfatından sonra neft mədənləri və sənaye müəssisələrindən istifadə etmək üçün «Musa Nağıyevin varisləri» adlı səhmdar cəmiyyəti təşkil olunmuşdur(42). Cəmiyyəti Mirzə Şəmsi oğlu Əsədulla- yev, Məlikməmməd Kərimov və Tağı Ağa Əli oğlu Nağı- yevin daxil olduğu qrup idarə edirdi (28, v.3). Cəmiyyətin Binəqədidə, Sabunçuda, Zabratda, Bülbülədə, Qalada, Bi- nədə, Əmircanda, Xırdalanda, Digahda, Masazırda, Fat- mayıda, Biləcəridə, Sarayda və Zığda mədənləri var idi. Digər neft kapitalisti olan Şəmsi Əsədullayev XIX əs- rin 90-cı illərində neft çıxarmaqla məşğul olmuş və sürətlə varlanmışdı. 1890-cı ildə Ramanada Şəmsi Əsədullayevin neft quyuları fontan vurmuş və gündə 800 min pud neft çıxarılmışdır (17, v.31). Şəmsi Əsədullayev və Ağa Musa Nağıyev 1896-cı ildə «Böyük Puta» adlı yerdə Məşədi Əbdülrəhman Məşədi Əliqulu oğluna məxsus 242 desyatinlik torpaq sahəsini sa- tın alıb, neft mədənlərini salmışdılar. Şəmsi Əsədullayev 1900-cü ildə, 7,3 milyon pud neft çıxarmış, 11,5 milyon pud neft məhsulları satmışdır. 1904-cü ildə Şəmsi Əsədul- layev və İbad bəy Tahirov Moskvada, Zakaspidə və İranda neft məhsulları satışı üzrə müqavilə bağlamışdılar. 1907-ci ildə onun Ramanıdakı mexaniki təmir emalatxanasında, qazan emalatxanasında, elektrik stansiyasında 466 nəfər, neft mədənində isə 16 nəfər fəhlə işləyirdi (17, v.32). 1905-ci ildən mövcud olan Əmiraslanov qardaşlarına məxsus “Neftçıxarma firması” da nisbətən iri idi. Bu firma 16 1905-ci ildə 81 min pud, 1908-ci ildə 908,4 min pud, 1910-cu ildə 1 milyon 307 min pud neft çıxarmışdır. Əlibəy və Balabəy Aşurbəyov qardaşlarına məxsus firma 1901-ci ildən mövcud idi. Bu firma 1904-cü ildə 28 min pud neft çıxardığı halda, 1911-ci ildə bu rəqəm 1 milyon 324 min puda qalxmışdı. İri firmaların biri 1900- cü ildən fəaliyyət göstərən «Mayılov və Tahirov» neft cə- miyyəti idi. Bu firma 1904-cü ildə 1 milyon 912 min pud, 1908-ci ildə 2 milyon 550 min pud (24, v.176), 1913-cü ildə oktyabrın 1-nə kimi 4 milyon 746 min pud neft hasil etmişdir. 1913-cü ildə A.Quliyev, M.Mirbabayev, İ.Quli- yev və M.Ələsgərov Bayılda neft çıxarmaq üçün sahə almış və «Heybət» cəmiyyəti yaratmışdılar. Cəmiyyətin ilkin kapitalı 115 min rubl idi (77, s.67). Göründüyü kimi, neft sənayesində Azərbaycan milli kapitalı həlledici olmasa da, müəyyən rol oynayırdı. «Bakı və onun rayonu» toplularında cəmləşdirilmiş statistik ma- teriallara əsasən neft sənayesində Azərbaycan milli kapi- talının nümayəndələrinin sayını müəyyənləşdirmək müm- kün olmuşdur. Doğrudur, bu hesablamanı tam dəqiq hesab etmək olmaz. Belə ki, bu toplularda gətirilən 1904-cü ildən 1913-cü illərə dair olan məlumat bütün illəri əhatə etmir. İllərin çoxu üzrə azərbaycanlı kapitalistlərin, onlara məxsus olan firmaların adları göstərilsə də onların bəzisi üzrə hər birinin mülkiyyətində olan mədənlər, həmin mə- dənlərdə işləyən fəhlələr, mədənlərin və firmaların istehsal səviyyəsi, illik neft məhsulu barəsində məlumat verilmir. Məsələn, 1904-cü ilə dair məlumata görə Bakı neft səna- yesində azərbaycanlı kapitalistlərə məxsus olan firmaların Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|