Ağa Musa Nağıyevin xeyriyyəçilik və ictimai fəaliyyəti
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
33 Bunlar: Əliyeva Baxşıqızı, Məmməd Əliyev, Şəmsi Əsədullayev, K.Axundov və Z.Zeynalova məxsus «Gün» zavodu, Z.Babayevin «İttifaq» zavodu, Hacıməmməd Və- zirov, İsa bəy Hacınski, Q.A.Zeynalovun varisləri və Zey- nalov qardaşlarının «İşıq» zavodu, X.Kazımov, Nağı Meh- diyevin «Şüa» zavodu, Məmmədsəlim Manafov, Musta- fayev qardaşları, Ağa Musa Nağıyev, Seyidov Hacı Ne- mətin varisləri və Məmmədrza Əhmədovun müəssisə- ləridir (84, s.130). Kerosin-yağ zavodlarına gəldikdə onların da sayı az olub. İ.Əmirova məxsus yağ-kerosin zavodu – Saruxano- va, H.Z.Tağıyevin zavodu isə Demboya icarəyə veril- mişdi. Beləliklə, 1907-ci ildə mövcud olan 17 kerosin-yağ zavodundan (73, s.126) ikisi Azərbaycan milli burjua nümayəndələrinə məxsus olsa da, onların özləri tərəfindən işlədilmirdi (73, s125). 21 kerosin zavodundan dördü Əmirov, İ.Seyidov, Bağıyev və Qarayevə, yəni azərbay- canlılara məxsus olsa da, bu müəssisələr müvafiq olaraq Saruxanova, Naximova və Demboya icarəyə verilmişdi. Yalnız Qarayevə məxsus olan bir kerosin-yağ zavodu sa- hibkarın öz istifadəsində idi. Azərbaycanlı sahibkarların bəziləri öz kerosin zavod- larını da icarəyə vermişdilər. Məsələn, 1906-cı ilə dair məlumata görə, Zeynalov və K o -a məxsus «Gün» zavodu Xatisova, Q.A.Zeynalov varislərinə məxsus zavod Sinovi- çə, Məşədi Məmməd Kərimovun varislərinə məxsus olan zavod Kaqan və Seytmenə, X.Kazımova məxsus zavod isə Leytesə (73, s.121-124) icarəyə verilmişdi. 34 1908-ci ildə artıq Bakı şəhərində azərbaycanlı kapi- talistlərə məxsus olan 215 kerosin zavodu fəaliyyət göstə- rirdi. Həmin kerosin zavodlarının illik istehsalının ümumi məbləği belə olmuşdu: Ağa Musa Nağıyevin zavodunda 3.932.237 rublluq, H.Z.Tağıyevin - S.M.Dembonun icarə- sində olan zavduda 2.427.903 rublluq, Ş.Əsədullayevin za- vodunda – 1.434.156 rublluq, Aslanovun zavodunda – 1.204.100 rublluq, A.S.Məlikovun zavodunda isə – 1.369.234 rublluq məhsul istehsal edilmişdir (22,v.34). Ş.Əsədullayev, Aslanov, A.M.Nağıyev, H.Z.Tağıyev və A.Məlikova məxsus olan iri kerosin zavodlarda isə 1909-cu ildə 11.169.868 rublluq məhsul istehsal olun- muşdur. 1908-1909-cu illərdə Bakıda nisbətən iri kerosin za- vodlarının sahibkarları içərisində Hacı Nemət oğlu Se- yidov, Bəhmən Musta oğlu Əliyev, Məmməd Kazım oğlu Əliyev, Hacı Məmməd bəy Vəzirov, Şəmsi Əsədullayev, Xaliq Kazımov, Məmmədsəlim Manafov, Nağı Mehdiyev, Kazım bəy Sultanov, Ağa Musa Nağıyev, H.Z.Tağıyev, Təhməzov, Mustafayevlər və b. adlar qeyd edilir (74, s.140). 1909-cu ildə Bakıda milli sahibkarlara məxsus 5 ke- rosin zavodunda 166 fəhlə çalışırdı və onlarda 6 milyon rubla qədər kerosin istehsal olunmuşdur. Bütün bunlara baxmayaraq, XX əsrin birinci on il- liyində emal edilən neftin cəminin 8,1 faizi milli burjua nümayəndələrinə məxsus müəssisələrin payına düşürdü. 1904-cü ildə azərbaycanlıların sahib olduğu 19 neft emalı müəssisəsinin 11-i başqa millətlərə mənsub kapi- 35 talistlərin icarəsində olub. Həmin müəssisələr isə emal edi- lən neftin 4,7 faizini vermişdi. Bunu 8,1 faizin üstünə gəl- sək cəmisi 12,8 faiz təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, 1903-1907-ci illərdə bir sıra milli burjua nümayəndələri- nin neftayırma müəssisələri fəaliyyətini dayandırmışdı. Məsələn, arxiv sənədlərindəki məlumalatara görə 1906-cı ildən Hacı Məmməd Vəzirovun, İsa bəy Hacınskinin, Ha- cıağa Zeynalovun, Xaliq Kazımovun, Mehdiyev-Hüseynov və K o , Mustafayev qardaşlarının, 1907-ci ildə B.K.Əli- yevin, Kərimovun varislərinin, M.K.Əliyevin, Zeynalov qardaşlarının, K.Seyidovun zavodları işləmirdi (14, v.89). Neft emalı zavodlarının sayı 1913-cü ildə 30-a çatmış- dır. Onlardan 4 iri zavod azərbaycanlı sahibkarlara məxsus olub. Ağa Musa Nağıyevin və Ş.Əsədullayevin Qara şə- hərdə neft emalı zavodları vardı. Digər neft emalı zavodu İsa bəy Hacınskiyə məxsus olub. Qulubəyov və N.Məm- mədova məxsus olan və Qara şəhərdə yerləşən neft emalı zavodunda cəmi 60 fəhlə çalışırdı (14, v.89). Neft emalı sənayesi ilə bilavasitə bağlı olan sənaye sahəsi kimya sənayesi idi. XX əsrin əvvəllərində Bakıda azərbaycanlı kapitalistlərə mənsub olan kimya zavodunun da fəaliyyəti olub. Əsrin lap əvvəllərindən işləyən, Əmirov- lara məxsus bu zavodda 35 fəhlə çalışıb və onun illik istehsal gücü 135 min rubla bərabər olub. 1908-ci ilə kimi işləmiş bu zavodun sahibləri 1907-ci ildə onu icarəyə vermişdilər. İkinci, nisbətən kiçik zavod Səlimxanova məxsus olub. 1901-ci ildə Əhmədov adlı sa- hibkar da 10-dan bir qədər artıq fəhləsi olan bu zavoda şə- 36 rik olub. 1911-ci ildə isə zavod tamamilə Əhmədovun ix- tiyarına keçir (75, s.178). Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, digər zavodlar xırda müəssisələr olsalar da buxarla işləyən maşınlarla təchiz olunmuş zavod tipli müəssisələr idi. 1908-ci ilin məluma- tına görə, Hacı Məmməd Vəzirovun zavodunda 4, İ.Ha- cınskinin zavodunda 3, Z.Zeynalov qardaşlarının zavodun- da 2, Məmmədsəlim Manafovun zavodunda 4 buxar qazanı var idi. Bu zavodlardan yalnız birində – Hacı Vəzirovun zavodunda - 18 fəhlənin işlədiyi məlumdur. Təəssüf ki, digər 3 zavodda çalışan fəhlələr barəsində məlumat veril- mir. 1912-ci ilə aid olan məlumatlara görə həmin zavod- larda buxar qazanlarının sayı, demək olar ki, sabit qalırdı (14, v.90). Ağa Musa Nağıyev 1879-1880-cı illərdə Qara şəhərdə kerosin istehsal edən zavod tikdirmişdi; 1891-1892-ci illərdə onun bu zavodunda 31 buxar maşını, 12 dəmir yol rezervuarı vardı. Zavodun istehsal etdiyi ağ neftin (kero- sin) miqdarı 2,3 mln. puda çatırdı. Bu sahibkar hər il müx- təlif istiqamətlərdə 15 mln. pud mazut və yüksək key- fiyyətli digər neft məhsulları da göndərirdi. Ümumiyyətlə götürüldükdə isə XX əsrin ikinci on illiyinin başlanğıcında, birinci dünya müharibəsi ərəfəsin- də azərbaycanlı kapitalistlərin mülkiyyətində olan neft emalı müəssisələrində onlarla buxar qazanı olmuş, 250-yə qədər fəhlə çalışmışdı (14, v.90). Beləliklə, neft sənayesinin əhatə etdiyi istehsal sahə- ləri üzrə olan məlumatları cəmləşdirsək aşağıdakı mənzərə alınır: Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|