Ağa Musa Nağıyevin xeyriyyəçilik və ictimai fəaliyyəti
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
17 sayı 59-a çatırdı. Lakin bu firmaların yalnız 15-i üzrə fəh- lələrin sayı, 16-sı üzrə isə neft mədənlərinin sayı və hasil edilmiş neftin miqdarı barəsində məlumat verilir (83, s.24). Təəssüf ki, sonrakı illər üzrə olan məlumat da belə yarımçıq və kəsirlidir. Buna baxmayaraq «Bakı və onun rayonları» toplusunda verilən məlumatdan başqa, digər topluların, mənbələrin əksəriyyətində buna bənzər məlu- mat verilmədiyindən, əlbəttə, həmin topludan əldə edilmiş və aşağıda gətirəcəyimiz statistik məlumat böyük əhəmiy- yət və qiymət kəsb edir. Belə ki, yarımçıq da olsa, təsəv- vür yarada bilən «Bakı və onun rayonları» toplusunun verdiyi məlumatı nəzərə almadan Bakı neft sənayesində azərbaycanlı kapitalistlərin tutduğu mövqelərini, onların bu sənaye sahəsində xüsusi çəkisini müəyyən etmək çox çətindir. 1904-1913-cü illərə dair «Bakı və onun rayonla- rı» toplularında cəmlənmiş materiallardan belə aydın olur ki, 59 azərbaycanlı neft sənaye sahibkarlarının böyük ək- səriyyəti kiçik kapitalistlər idi (76, s.23). Bu dövrdə onlar- dan yalnız ikisini – Ağa Musa Nağıyevi və Şəmsi Əsədul- layevi iri sənaye sahibləri sırasına qatmaq olar. Adları çəkilən iki sahibkarın mülkiyyətində olan bu- ruqların, bütün 59 sahibkarların mülkiyyətində olan bu- ruqların illər üzrə orta hesabla 4-də 1 hissəsindən çoxunun həmin buruqlarda çalışan fəhlələrin 3-dən 1-ni, bəzi illər üzrə isə 3-də 1-dən çoxunu, hasil edilmiş neftin isə 3-də 1 hissəsini təşkil edirdi (18, v.2). Azərbaycanlı neft sənayeçiləri arasında Aşurbəyov qardaşları, Məmmədov, Məlikov, Həsən Mustafayev, Mir- tağı Mirbabayev, İsa bəy Hacınski kimi nisbətən varlı neft 18 sənayeçiləri də var idi. Əgər 1904-cü ildə onların hər biri- nin mülkiyyətində 5-dən 17-yə qədər neft quyusu var idi- sə, bu mədənlərdə 30-dan 200 nəfərədək fəhlə çalışır və hər biri 328 min puddan 1 milyon puda kimi neft hasil edirdilərsə, 1911-ci ildə buruqların orta sayı 18-32, fəh- lələrin sayı 80-250, hər birinin illik neft hasilatı isə 1 milyon puddan çox idi (28, v.3). Digər sənaye sahibləri 2- 8 buruğu və 20-50 fəhləsi olan, ildə 150-200 min, bəzi illərdə bir qədər çox neft hasil edən kiçik sahibkarlar idilər (18, v.3). Fabrik müfəttişliyinin 1908-1910-cu illərə dair daha dəqiq məlumatı da bu nəticəni təsdiq edir. Fəhlələrin sayı- na aid olan məlumata görə, Ağa Musa Nağıyevin Sabun- çuda və Ramanada olan mədənlərində 1908-ci ildə 621, 1909-cu ildə 690, 1910-cu ildə təkcə Ramanı mədənlərin- də 540 fəhlə çalışırdı. Bu mənbədə Şəmsi Əsədullayevin mədənlərində çalışan fəhlələr barəsində məlumat görünür səhv düşüb. Belə ki, burada onun fəhlələrinin sayı 30-31 nəfər göstərilir. 1909-cu ilə aid olan həmin mənbədən mə- lum olur ki, Ş.Əsədullayevin təkcə Sabunçuda olan mə- dənlərində 31 fəhlə çalışırdı. Ramanıdakı mədənlərində isə 313 fəhlə işləyirdi (18, v.14). Biz həmin illərdə Bakı neft sənayesində nisbətən daha iri bir şirkətin yarandığını görürük. Bu H.Məlikov, K.Mahmudov və Kələntərova məxsus şirkət idi. Onların mədənlərində 140-146 fəhlə işləyirdi. Fabrik müfəttişliyinin 56 azərbaycanlı kapitalisti və onlara məxsus firmaları əhatə edən siyahısında 50-dən çox fəhləsi olan bir neçə azərbaycanlı sahibkarı görürük. 19 Onlardan 51-75 fəhləsi olan Əmiraslanov qardaşlarını, 70- 81 fəhləsi olan F.Aşurbəyovu, 40-42 fəhləsi olan K.A.Zər- bəliyevi qeyd etmək olar. Digər sahibkarların isə hər biri- nin mədənində 15-dən 40-a qədər fəhlə çalışırdı. Bir neçə şirkətdə çalışan fəhlələrin sayı 10-a çatırdı (80, s.123). Fabrik müfəttişliyinin 1909-cu ilə dair məlumata əsa- sən Bakı neft sənayesində fəaliyyət göstərən 44 azərbay- canlı neft sahibkarı qeydə alınmışdır. Bu məlumatda fəh- lələrin sayı ilə yanaşı hasil edilmiş neftin miqdarı da göstərilir. Bu məlumatdan aydın olur ki, Ş.Əsədullayev və A.M.Nağıyevlə bərabər, 215 fəhləni birləşdirən A.S.Mə- likova məxsus 2 şirkət 2,5 milyon puda qədər neft hasil etmişdir. Qalan nəticələr yuxarıda qeyd edilmiş məlumata tam uyğun gəlir (84, s.167). 1914-cü ilə aid məlumata görə, Bakı neft sənayesi rayonunda 58 azərbaycanlı kapitalistə məxsus olan 83 fir- ma var idi (25, v.3). Məlumatda fəhlələrin sayı göstərilmir. Bununla bərabər burada hasil edilmiş neftin miqdarı haq- qında məlumat verilir. Sahibkarlar üzrə firmaların hasil et- diyi neftin miqdarı üzrə onları aşağıdakı qruplara bölmək olar. I. Bir milyon puddan çox neft hasil edən – 8 sahibkar var idi: 1. Şəmsi Əsədullayev – 4.966.350 pud 2. Eyvazov və Qədirov – 4.693.202 pud 3. Musa Nağıyev – 3.661.109 pud 4. Məlikov A.S. – 2.575.569 pud 5. Mirtağı Babayev – 2.360.744 pud 6. Əmiraslanov qardaşları – 1.720.221 pud 20 7. Məlikov və Mahmudov – 1.608.755 pud 8. İ.B.Hacınski – 1.092.910 pud. II. 500 min puddan 1 milyon puda qədər neft istehsal edən sahibkarlar – Z.Aşurbəyov qardaşları, M.Səlimov, A.Məlikov. III. 200 mindən 500 min puda qədər neft hasil edən 9 sahibkar: Qədimov, H.Mustafayev, İ.Nabatov, Z.Babayev, Babayev və Balayev, Hacınski və Qədimov qardaşları, Q.A.Rzayev, A.Quliyev, S.B.Səlimxanov. IV. 100 mindən 200 min puda qədər neft hasil edən 12 sahibkar. V. 1400 puddan az neft hasil edən - 26 sahibkar (77, s.67-69). Göründüyü kimi, 1914-cü ildə Bakı neft sənayesində azərbaycanlı kapitalistlərin böyük əksəriyyətini 1 milyon puddan az neft istehsal edən sahibkarlar təşkil edirlər. Bəs azərbaycanlı sahibkarların Azərbaycan neft sənayesində ümumi mövqeyi necə idi? Məlum olduğu kimi, Bakı neft sənayesində azərbay- canlı sahibkarların tutduğu mövqeyi müəyyənləşdirmək üçün, onların mülkiyyətində olan mədənlərin miqdarını və miqyasını, bu mədənlərdə çalışan fəhlələrin sayını, həm- çinin çıxarılan neftin miqdarını müəyyən etmək vacibdir. Eyni zamanda, digər kapital nümayəndələrinin neft səna- yesində mövqeyini müəyyən edib, tutuşdurma yolu ilə məqsədə nail olmaq olar. Demək, azərbaycanlı kapitalist- lərə məxsus olan mədənlərin, orada çalışan fəhlələrin sa- yını və hasil olunmuş neftin, eləcə də istehsal edilmiş neft məhsullarının miqdarını müəyyən etməklə yanaşı, digər Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|