Ağa Musa Nağıyevin xeyriyyəçilik və ictimai fəaliyyəti
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
25 olan kapitalın neft və digər sənaye sahələrində tutduğu mövqeyi, xüsusi çəkisini müəyyən etmək mümkün oldu- ğundan, zənnimizcə, seçdiyimiz yolla da bu işi görmək mümkündür. Hörmətli oxucular qarşısında onu da etiraf edirik ki, bu üsulla çıxarılan nəticələrə müəyyən şərtiliyin yol tapa biləcəyi ehtimalını da rədd etmirik. Yuxarıda azərbaycanlı sahibkarlar, onların neft səna- yesində say tərkibi, mülkiyyətlərində olan mədənlər, fəh- lələrinin sayı və istehsal etdikləri neftin miqdarı üzrə müəyyən məlumat verdik. İndi həmin illər üzrə rus, ermə- ni və digər kapital nümayəndələrinin tutduqları mövqeləri, onların xüsusi çəkilərini müəyyənləşdirmək yolu ilə azər- baycanlı kapitalistlərin neft sənayesində xüsusi çəkisini aydınlaşdırmaq istəyirik. 1908-ci ilə dair məlumata görə neft sənayesində fəa- liyyət göstərən 40 erməni kapitalı nümayəndəsinin sərən- camında 848 neft buruğu var idi. Bu buruqlarda 5748 fəhlə çalışırdı. 1918-ci ilə aid məlumatda erməni kapitalı nüma- yəndələrinə cəmi 818, buruğun məxsus olduğu göstərilir (84, s.117). Eyni məlumatları 1914-cü ilə də aid etmək olar. Hə- min ilə dair məlumatda cəmi 13 erməni kapitalı nümayən- dəsinin adı çəkilir, onların sərəncamında 451 buruğun ol- ması, bu buruqlarda 1598 fəhlənin çalışması bildirilir (84, s.120). Rus kapitalını təmsil edən sahibkarlar və onların sayı, buruqları və fəhlələri barəsindəki məlumat daha bitkindir. 1908-ci ildə Bakı neft mədənlərində rus kapitalının 42 nü- 26 mayəndəsi fəaliyyət göstərirdi. Onların sərəncamında olan 413 buruqda 2239 fəhlə çalışırdı (74, s.123). 1912-ci il məlumatında erməni kapitalı nümayəndələrindən fərqli olaraq rus kapitalına məxsus buruqların və fəhlələrin sayı- nın xeyli artdığını görürük. Belə ki, həmin ildə onların buruqlarının sayı 779-a, burada işləyən fəhlələrin sayı isə 5373-ə çatmışdır (76, s.156). Əldə olan materialları tutuşdurduqda görürük ki, Bakı neft istehsalatı sahəsində azərbaycanlı kapitalın xüsusi çəkisi buruqların sayına görə 11-13 faiz, fəhlələrin sayına görə isə 10-16,4 faiz təşkil edirdi (79, s.128). Əlbəttə, bu rəqəmin azərbaycanlı kapitalistlərin neft sənayesindəki mövqeyini olduğu kimi əks etdirən rəqəm kimi qəbul etmək olmaz. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, milli mənsu- biyyəti məlum olmayan bir çox firmalar, həmçinin səhm- dar cəmiyyətlərdə azərbaycanlı kapitalistlərin də iştirakı şübhəsizdir. Məlum olduğu kimi, H.Z.Tağıyev öz mədən- lərini ingilis kapitalı nümayəndələrinə satsa da, o həmin səhmdar cəmiyyətin payçısı və icraçı direktorlardan biri kimi qalır, o cəmiyyətin 200 min rublluq səhmi ona məx- sus idi. Şübhəsiz ki, digər səhmdar cəmiyyətlərdə də belə azərbaycanlı kapitalistlərin payı olmuşdur. Bütün bunları nəzərə alsaq, heç şübhəsiz ki, neftçıxarma istehsalı sahə- sində azərbaycanlı kapitalistlərin xüsusi çəkisinin 15-20 faizə qədər olduğunu mülahizə etmək mümkündür. Bu sənaye sahəsində erməni kapitalının xüsusi çəkisi 1908-ci il məlumatına görə böyük idi: buruqların sayına görə 21 faiz, fəhlələrin sayına görə isə 17,6 faiz (74, s.130). Lakin 1912-ci və 1914-cü illərə dair məlumatlar- 27 dan göründüyü kimi, bu kapital nümayəndələrinin neft sə- nayesində mövqeyi əsaslı surətdə zəifləyir. Nə üçün? Bu suala dəqiq cavab vermək çətindir. Şübhəsiz, belə güman etmək olar ki, erməni kapitalı nümayəndələri neft sənaye- sini tərk etməmişdilər. Görünür onlar müxtəlif səhmdar cəmiyyətlərdə birləşmiş, bu adsız cəmiyyətlər isə «Namə- lumlar» qrupuna düşmüşdü. Rus kapitalı nümayəndələrinin mövqeyinə gəldikdə isə biz əks mənzərəni görürük. Əgər 1908-ci ildə rus ka- pitalı nümayəndələrinin neft sənayesində mövqeyi onlara məxsus buruqların sayına görə cəmi 10,2 faiz, fəhlələrin sayına görə isə daha az – 6,9 faiz təşkil edirdisə, 1912 və 1914-cü illərdə sıçrayış görürük. 1908-ci ilə nisbətən 1914- cü ildə rus kapitalı nümayəndələrinin neft sənayesində mövqeyi buruqların sayına görə iki dəfədən çox, fəhlələrin sayına görə isə dörd dəfəyə qədər artmışdır (84, s.190). 1900-1907-ci illərdə Bakı şəhərində mövcud olan 34 podrata buruq qazma müəssisəsinin üçü milli kapital nü- mayəndələrinə məxsus idi. Milli burjuaziya nümayəndəsi Murtuza Muxtarovun müəssisəsi iri idi və onda 1907-ci ildə 1950 fəhlə çalışırdı. 1908-ci ildə onun təkcə Bibihey- bətdəki təmir emalatxanasında və podrat qazma müəssisə- sində 755 fəhlə işləyirdi. Digər iri podrat qazma müəs- sisəsi Şaban Ramazanova məxsus idi. 1906-1907-ci illərdə onun təkcə mexaniki zavodunda 184 fəhlə işləyirdi (40). 1908-1909-cu illərdə podrat qazma müəssisəsi və me- xaniki emalatxanaları olan kapitalistlərdən biri də S.Q.Ata- bəyov idi. Onun üç müəssisəsində müvafiq olaraq 150, 148 və 60 fəhlə çalışırdı (14, v.24). 28 1913-cü ildə Bakı neft sənayesinin bütün sahələrində milli burjuaziyanın mövqeyi daha da güclənmişdi. Bu, özünü podrat qazmada da göstərirdi. Həmin ildə Bakı cə- mi 45-dən artıq götürə üsulla qazma müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi. Onlardan 7-si azərbaycanlılara məxsus idi. B.Əbiyev və M.Dadaşov şirkət təşkil etmişdilər. Bir neçə burjua nümayəndəsi «Abşeron» adlı başqa bir şirkət ya- ratmışdı. Sabunçuda yerləşən, 65 fəhləsi olan bu şirkətin böyük mexaniki zavodu vardı. Zavodun iki quyu qazan dəzgahı da vardı. “Atabəyov S., Vartanov və K o ” adlı di- gər cəmiyyətin Zabratdakı mexaniki zavoduna 100 fəhlə çalışırdı. Zavodun 8 quyu qazan dəzgahı vardı (44, v.124). Ağa Babayev adlı birisinin emalatxanasında 20 fəhlə işləyirdi və onun 2 buruq qazan dəzgahı vardı. Digər şirkət Şaban Ramazanovun idi və «Həmiət» adlanırdı. Onun me- xaniki zavodunda 154 fəhlə çalışırdı. Zavodun bir buxar qazanı, bir buxar maşını, 10 buruq qazan dəzgahı, 12 me- xaniki dəzgahı, 6 ocağı var idi. M.Muxtarovun səhmdar cəmiyyətinin Balaxanıda və Bibiheybətdəki mexaniki za- vodlarında 130 fəhlə çalışır, 450 fəhlə isə podrat qazmada işləyirdi (44, s.127). Bu istehsal sahəsində Muxtarovadan sonra Atabəyov və Ramazanov nisbətən iri sahibkarlar idi. Digər iki sa- hibkar isə nisbətən kiçik sahibkarlar qrupuna daxil idilər. Ümumiyyətlə götürdükdə isə 5 sahibkarın müəssisələrində illər üzrə orta rəqəmləri nəzərə alsaq, orta hesabla 1800-ə yaxın fəhlə çalışırdı (14, v.26). Götürə üsulla buruqqazma istehsalat sahəsində azər- baycanlı kapitalının mövqeyini müəyyənləşdirmək üçün Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|